Podwalk Plantagebuurt 1940-1945

Route naar locatie 22

Steek de straat over en sla aan het eind linksaf om terug te lopen naar het Verzetsmuseum.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Henri Polaklaan nummer 6 t/m 12 is het voormalige Portugees- Israëlitisch Ziekenhuis. Boven de ingang op nr. 12 prijkt het symbool van de Portugees-Joodse gemeente: een pelikaan die drie jongen voedt met eigen bloed. Het is mogelijk een symbolische herinnering aan het in vrede samengaan, in de 17de eeuw, van drie eerder ruziënde Portugees-Joodse gemeenten. Het ziekenhuis was een van de adressen waar in 1943 Joden die gemengd gehuwd waren, zijn gesteriliseerd. Ze zouden dan niet worden gedeporteerd en hoefden geen ster meer te dragen. Voor zowel de gemengd gehuwden als de artsen was het: meewerken of deportatie.

Desondanks werkte lang niet iedereen mee. Chirurgen hebben ook nepoperaties uitgevoerd. In het gebouw werden na de oorlog overlevenden van de kampen opgevangen.

Route naar locatie 21

Loop door tot aan de rechterkant nummer 6 t/m 12: het Portugees- Israëlische Ziekenhuis.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam 1937

Hier in de Henri Polaklaan (tot eind oktober 1945 Plantage Franselaan geheten) staat op nummer 9 de Burcht van Berlage, een bijnaam met een knipoog naar de 'Beurs van Berlage' aan het Damrak. Het pand stamt uit 1900 en was van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond. Het is een bijzonder bouwwerk, naar voorbeeld van Italiaanse stadspaleizen, ontworpen door de idealistische architect Hendrik Petrus Berlage. Het herinnert aan de bloeiende diamantindustrie met veel Joodse diamantbewerkers, en aan Henri Polak, medeoprichter en voorzitter van de Diamantbewerkers Bond, medeoprichter van het NVV (voorloper van het FNV), medeoprichter van de SDAP (voorloper van de Partij van de Arbeid). Op latere leeftijd zette Polak zich ook in voor natuurbescherming en behoud van historische steden. Henri Polak was zo’n internationaal bekende persoon, dat de Duitsers zijn deportatie uitstelden en hem huisarrest gaven. Hij overleed in 1943 op 75-jarige leeftijd aan een longontsteking. In oktober 1945 werd de laan als eerbetoon omgedoopt tot Henri Polaklaan.

Route naar locatie 20

Verlaat het park door de hoofdingang aan de andere kant. Steek rechtdoor de straat over en ga aan de overkant direct naar links. Neem de eerste zijstraat rechts: de Henri Polaklaan, loop door tot nummer 9 aan de overkant.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam 1898

In het Wertheimpark staat het 19de-eeuwse monument ter ere van de Amsterdamse Joodse bankier en weldoener A.C. Wertheim: een fontein met randschrift uit 1898. Als je linksaf het pad volgt komt je bij het monument 'Nooit meer Auschwitz' uit 1993 van beeldhouwer/schrijver Jan Wolkers. De gebroken spiegels symboliseren dat de hemel na Auschwitz niet meer ongeschonden is.

Bij dit monument vindt op de laatste zondag van januari, op of rond 27 januari, datum van de bevrijding van concentratiekamp Auschwitz, de jaarlijkse Auschwitz-herdenking plaats, met toespraken en kransleggingen.

Route naar locatie 19

Loop verder langs de gevel naar de Nieuwe Herengracht, ga met de bocht mee naar links langs de gracht. Ga aan het eind rechtsaf over de Hortusbrug, steek de straat over en ga het Wertheimpark in.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Het Jonas Daniël Meijerplein ligt tussen twee synagogecomplexen. De Duitse Synagoge, waarin nu het Joods Museum is gevestigd en de Portugese synagoge. Beide zijn gebouwd in de 17de eeuw. Het standbeeld van de dokwerker herdenkt de Februaristaking van 1941. Aan het begin van de bezetting hoopten de Duitsers de Nederlanders nog voor zich te winnen en gedroegen zij zich correct. Maar de Nederlandse nationaalsocialisten van de NSB terroriseerden Joden, wat leidde tot rellen. Toen daarbij een NSB-er omkwam en een Duitse patrouille met bijtend gas werd bespoten, grepen de Duitsers dat aan voor hun eerste razzia: op 22 en 23 februari 1941 werden hier op dit plein 427 joodse jonge mannen met bruut geweld opgepakt en in vrachtwagens afgevoerd. Veel Amsterdammers hadden het gezien en waren geschokt. De illegale communistische partij riep op tot een grote proteststaking. Op 25 februari reden de trams niet uit. Iedereen merkte dat er iets aan de hand was. Een Amsterdammer schreef opgewonden in zijn dagboek: “Overal staken ze! De ponten varen niet meer! De trams rijden niet! Staking ─ algemene staking! Tegen de Jodenvervolging, tegen de onmenselijkheid.”

De tweede stakingsdag werd er ook in andere steden gestaakt. Tienduizenden gingen de straten op. De Duitsers traden keihard op.

Ze reden schietend rond; er vielen tien doden en honderden stakers werden gearresteerd, onder wie alleenstaande moeder Coba Veltman, één van de typistes van het stakingspamflet. De typemachine waarop ze dat deed is te zien in het Verzetsmuseum. Coba kreeg een half jaar gevangenisstraf, maar werd daarna niet vrijgelaten. Ze overleefde het vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück. Vijf mensen kregen direct na de staking de doodstraf en werden in maart 1941 doodgeschoten.

De Februaristaking was de enige massale protestactie tegen de Jodenvervolging in bezet Europa gedurende de hele oorlog. Ieder jaar op 25 februari wordt de Februaristaking herdacht hier bij de Dokwerker, een beeld van Mari Andriessen van een havenarbeider die niet opzij gaat.

Bij de razzia van 22 februari 1941 moesten Nederlandse agenten van het politiebureau Jonas Daniël Meijerplein de Duitse Grüne Polizei assisteren. De meeste agenten raakten daarvan overstuur. Sommigen voerden orders verkeerd uit om Joodse mannen te redden. Een van de agenten, Cornelis Roos, was later betrokken bij de aanslag op het bevolkingsregister en werd daarvoor doodgeschoten. Vanwege de slechte medewerking aan de razzia werd hoofdcommissaris Versteeg in april 1941 ontslagen.

Route naar locatie 18

Ga aan de linkerkant het monument uit en rechtsaf onder het tunneltje door. Aan de andere kant steek je het fietspad meteen over en gaat linksaf weer omhoog naar de brug, nu met de tunnel aan de linkerhand. Bovenaan sla je rechtsaf en loop je naar het standbeeld van de Dokwerker.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Wikipedia (rechtenvrij) 21 september 2021

Op dit monument hebben ruim 102.000 slachtoffers van de Holocaust, die geen graf hebben, een naam gekregen: het zijn de namen van alle Joden en Sinti en Roma die vanuit Nederland zijn gedeporteerd en vermoord. Ook de vermoorde Nederlandse Joden die in andere landen woonden zijn opgenomen. Het monument maakt de omvang van de vernietigende genocide in één blik duidelijk.

Het monument is een initiatief van het Nederlands Auschwitz Comité en vooral van zijn gedreven voorzitter Jacques Grishaver, er is een lang en moeizaam traject doorlopen om het monument in 2019 gerealiseerd te krijgen. Het ontwerp is van de bekende Pools-Joodse architect Daniel Libeskind. De muren vormen vier Hebreeuwse letters die ‘ter herinnering’ betekenen. De muren dragen dezelfde vier letters van spiegelend roestvrijstaal, dat de bomen en wolken weerspiegelt. De smalle ruimte tussen de muren en de letters staat symbool voor de onderbreking in de geschiedenis en cultuur, die door de Holocaust teweeg is gebracht. Er zijn grindvelden, zodat bezoekers – volgens een oud Joods gebruik - een steen kunnen leggen ter herinnering aan iemand.

Route naar locatie 17

Loop een stukje verder en ga rechtsaf door het hek naar de achteringang van de Hermitage. Ga hier rechtsaf door de binnentuin, tot de ingang van het Holocaust Namenmonument.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Schaduwkade website

Sinds 2013 is de Schaduwkade een monument voor tweehonderd Joodse bewoners van de Nieuwe Keizersgracht in Amsterdam die in de Tweede Wereldoorlog vermoord zijn. Het monument bestaat uit tweehonderd metalen bordjes met de namen van de bewoners, tegenover het huisnummer waar ze woonden aan de overkant van het water. De oprichting was een initiatief van twaalf bewoners van de Nieuwe Keizersgracht.

Route naar locatie 16

Loop nu links van de tunnel omhoog en sla linksaf, en loop door de galerij. Steek over bij het zebrapad, en ga linksaf en rechtsaf de Nieuwe Keizersgracht op.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Wikipedia (rechtenvrij) 2016

Er waren een dovenschool en een Joodse school gevestigd in de gebouwen van Hortusplantsoen 1 en 2. Het monument herdenkt alle omgekomen dove Joden.

Het beeld op de sokkel is gemaakt door Truus Menger-Oversteegen, die tijdens de oorlog samen met Hannie Schaft, het bekende ‘meisje met het rode haar’, verraders liquideerde.

In het Verzetsmuseum is een foto te zien waarop de latere beeldhouwster Truus Overstegen verkleed als man staat naast Hannie Schaft, kort voor ze een liquidatie gaan uitvoeren. Bij onraad zouden ze zich als vrijend stelletje kunnen voordoen. Truus verdedigde de keuze voor deze vorm van verzet altijd heel stoer: we konden ze niet opsluiten in een gevangenis, dus we moesten wel. Ze vertelde ook vaak hoe moeilijk ze het moment vond om de trekker over te halen. In stilte had ze het er haar leven lang moeilijk mee. In 2007 zei ze: “Ik vind het zo jammer dat ik altijd moet praten over dat doodschieten. Als ik voor de jeugd spreek, heb ik het er nooit over. Wie leert daar wat van? Er zijn nog steeds dingen waarvoor we willen strijden. Maar niet met wapens.”

Route naar locatie 15

Je loopt nu rechtsaf, niet langs de gracht, maar langs het Hortusplantsoen, tot het Dovenmonument.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Het zusterhuis, gebouwd in 1914 en ‘15, hoorde bij het naastgelegen Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis, dat in 1978 is gesloopt. Het ziekenhuis werd twintig jaar voor het zusterhuis gebouwd. Beter gesitueerde Joden konden hier volgens de Joodse wetten worden verpleegd. Het zusterhuis, dat werd gebouwd dankzij een gift van Barones Rosenthal-May, had vele kamers voor verplegend-, verzorgend- en huishoudelijk personeel. Het was destijds alleen toegankelijk via het ziekenhuis. Tijdens de Duitse bezetting ging de ziekenverpleging in eerste instantie gewoon door. Joodse studenten geneeskunde gingen er werken toen ze niet meer mochten studeren. In de loop van 1943 zijn tijdens verschillende razzia’s de patiënten en het personeel afgevoerd naar Westerbork en verder naar concentratie- en vernietigingskampen. Slechts enkelen overleefden de oorlog.

Aanvankelijk zagen veel Joden ziekte als mogelijkheid om aan deportatie te ontkomen. Artsen van het Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis hielpen mee. Ze brachten zalfjes aan die eczeemplekken opwekten, manipuleerden röntgenfoto’s, enzovoorts. Het aantal patiënten nam in de tweede helft van 1942 flink toe, totdat

Loop rechtdoor tot de leuning aan de gracht, aan de overkant Nieuwe Keizersgracht 500-568 staat in de gevel “Rosenthal May Zusterhuis”.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

De brug bij de Hortus en het Overlooppark kreeg in 2012 de naam van Piet Meerburg. Piet Meerburg was leider van de Amsterdamse Studentengroep die Joodse kinderen wegsmokkelde uit de crèche tegenover de Hollandse Schouwburg. Hij vertelde later: “Ik heb altijd gedacht dat we het niet zouden overleven. Dat gevoel hadden de anderen volgens mij ook, maar we verdrongen het. Ik denk dat dit fatalisme ook een rol speelde in wat er gebeurde tussen al die jonge mensen rondom de crèche. Met de spanning en angst, de kameraadschap. Soms deed dit de liefde hoog oplaaien.” Het verhaal van Piet Meerburg wordt verteld in het Verzetsmuseum.

Route naar locatie 13

Loop verder tot de Piet Meerburgbrug.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Hier woonde op twee hoog de Turkse rabbijn Liaho Frances met zijn vrouw. Het is niet erg bekend, maar in bezet Nederland woonden ook Joden uit Turkije en Marokko. Zij konden overleven. Marokkaanse joden konden terugkeren naar Marokko waar zij door de koning werden beschermd. Een deel van de 88 Turkse Joden in Nederland kon door een uitruil met een groep gevangen nazi’s uit Palestina, met de trein terug naar Turkije, tussen alle gevechten door. 19 van de Turkse joden in Nederland kwamen niet in aanmerking voor de uitruil; zij zijn vanuit Nederland gedeporteerd en vermoord, onder wie ook de rabbijn die hier woonde

Route naar locatie 12

Je loopt verder tot nummer 2, op 2 hoog was het woonhuis van de Turkse rabbijn Liaho Frances.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Boven de deur van de Plantage Parklaan 9, boven het afdakje, zie je een gevelsteen met “Joodse Gemeente” en daaronder Hebreeuws. Tijdens de oorlog zat hier een kantoor van de Joodse Raad. Joden die wilden trouwen konden dat hier doen. Ze waren niet meer welkom in het stadhuis. Het werd ook één van de plekken waar Joden hun sterren moesten kopen.

Vanaf mei 1942 was het dragen van de ster verplicht voor alle joden ouder dan 6 jaar. Iedereen mocht maximaal 4 sterren hebben, en dat kostte 1 textiel bon en 4 cent per ster. Een brood kostte destijds 16 cent. We weten dat Anne Frank en haar familie hier hun sterren hebben gekocht omdat ze in de Rivierenbuurt, waar ze woonden, al waren uitverkocht.

Er zijn protestacties gevoerd bij de invoering van de sterren. Mannen namen hun hoed af voor mensen met een ster. Er werden pamfletjes verspreid tegen de ster en soms werden nagemaakte sterren gedragen uit solidariteit. Twintig leerlingen van de Landbouwschool in Deventer werden daarvoor gearresteerd en zaten twee weken in het concentratiekamp Amersfoort, waar ze 'vermagerd en uitgeput' weer uitkwamen.

Route naar locatie 11

Loop verder en sla bij de hoek linksaf, tot Plantage Parklaan 9: uitgiftepunt Jodensterren.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: 10. Stadsarchief Amsterdam - Internationaal Persfoto Bureau N.V. 1927

Op nummer 4a staat – met een Art-Deco-gevel - Studio Desmet, geopend in 1927 als het Rika Hoppertheater, op de plaats waar eerder de Schouwburg Frascati stond. De destijds zeer vermaarde toneelspeelster Rika Hopper trad op in haar eigen theater. Zij woonde vlakbij maar liet zich graag per taxi naar het theater rijden.

In 1938, geboortejaar van prinses Beatrix, werd de naam veranderd in Beatrixtheater. Prominente, uit Duitsland gevluchte Joodse artiesten brachten er revue's en cabaret. In 1941 werd het, net als de Hollandsche Schouwburg, een 'Joods theater'. SS’er Aus der Fünten ging er, naar het schijnt in burgerkleding, wel eens naar zijn favoriete Joodse artiest Willy Rosen kijken. Maar in 1942 moest het theater dicht. Van 1944 tot 1946 was het onder de naam Hortus Theater opnieuw in gebruik. Theo Desmet kocht het pand in 1946 en maakte er een bioscoop van; in 2000 werd het een studio voor geluidsopnames.

Route naar locatie 10

Loop verder tot het pand op nummer 4a aan je linkerhand met een Art-Deco-gevel.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam Arsath - Ro'is, J.M. 1975

In het pand op nummer 19 aan de overkant was tijdens de bezetting de populaire dansschool van het echtpaar Mona en Dop Helms. Dop Helms deed verzetswerk, tot hij in juni 1942 werd gearresteerd. Hij stierf begin 1943, na zware mishandeling in gevangenschap.

Zijn vrouw Mona zette - clandestien - de dansschool voort; ze meldde zich niet voor de Kultuurkamer, want ze 'wilde geen lid worden van de vijand'. De dansschool bleef tot de bevrijding een verzetsadres. Tot er een inval kwam, waarbij iedereen gelukkig kon ontkomen, was het vooral een onderduikplaats. Later werd het een adres voor wapenopslag en wapeninstructies van de Binnenlandse Strijdkrachten, ofwel BS, het illegale leger dat met de bevrijding in zicht werd gevormd uit gewapende verzetsgroepen. Het wachtwoord 'Vanmiddag volksdansen' betekende voor de BS'ers uit de buurt: wapeninstructie bij Mona. De dansschool 'Dop en Mona Helms' heeft ook na 1945 nog jaren bestaan.

Route naar locatie 9

Loop verder. Aan de overkant op nummer 19 was de dansschool Mona Helms.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Waar nu het kleurige gebouw staat, dat is ontworpen door de bekende architect Aldo van Eyck, was een crèche die sinds 1926 onder leiding stond van de progressieve Joodse Henriëtte Pimentel.

In 1941 werd de crèche een 'Joodse crèche'. Vanaf oktober 1942 werden er kinderen tot ongeveer twaalf jaar ondergebracht van ouders die in de Hollandsche Schouwburg gevangen zaten. Uit die crèche werden rechtstreeks en later ook via de kweekschool, ongeveer 600 kinderen weggesmokkeld en zo gered, vaak onder dekking van de tram, lijn 9, die het zicht van de bewakers voor de Schouwburg blokkeerde. Kinderen met donker haar (codewoord 'koffie') gingen vaak naar onderduikadressen in Limburg, blonde kinderen ('thee') naar Friesland.

Directeur van de kweekschool Johan van Hulst stelde het schoolgebouw beschikbaar. Henriëtte Pimentel en enkele Joodse helpsters in de crèche, zoals Virrie Cohen en Sieny Kattenburg, assisteerden. Medewerkers van de Joodse Raad - vooral Walter Süskind en zijn assistent Felix Halverstad – zorgden ervoor dat de kinderen administratief verdwenen. Verzetsgroepen van vooral studenten brachten de kinderen naar onderduikadressen: de NV-groep, de Amsterdamse Studenten Groep, het Utrechtse Kindercomité en de Trouw-groep. Sieny Kattenburg vertelde dat ze in de Schouwburg op zoek ging naar ouders waarvan ze de naam had opgekregen. Heel voorzichtig vroeg ze: “Zou u niet uw kind bij ons achter willen laten? Wij zullen zorgen dat het bij mensen komt waar het verzorgd wordt tot u terugkomt. Een paar uur later ging ik terug om hun beslissing te horen. De meeste ouders weigerden. Wie geeft zijn kind zomaar mee, zonder te weten waarnaartoe? Ze voelden zich jong en sterk, en wilden zelf voor hun kind zorgen.”

In de kweekschool is vanaf 2023 het Nationaal Holocaust Museum gevestigd. Aan de gevel bevindt zich een plaquette met de tekst: 'Aan allen die hebben geholpen joodse kinderen voor deportatie te behoeden'.

Route naar locatie 8

Kijk naar de overkant. Je ziet een kleurig gebouw en links daarvan Plantage Middenlaan 27-31. Dit was de Hervormde Kweekschool voor onderwijzers.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Dit voormalige theater stamt uit 1892. Het heette toen 'Artis Schouwburg' en er werden operettes opgevoerd. In 1900 kreeg het de naam 'Hollandsche Schouwburg', en een Nederlands toneelrepertoire. In de zomer van 1941 werd het bestemd voor Joden, die geen andere theaters meer mochten bezoeken. De naam werd 'Joodsche Schouwburg'. Van medio 1942 tot eind 1943 werd het gebouw door de Duitse bezetters gebruikt als verzamelplaats voor uit Amsterdam te deporteren joden. Het gebouw stond onder bevel van de SS'er Aus der Fünten, hoofd van de "Zentralstelle für jüdische Auswanderung", ofwel het Centraal Bureau voor Joodse Emigratie. De dagelijkse gang van zaken werd geregeld door functionarissen van de Joodse Raad, onder leiding van Walter Süskind, over wie later meer.

Uit Amsterdam zijn 63.000 van de ca 80.000 Joodse bewoners weggevoerd, waarvan ruim de helft via de Schouwburg.

In café Eik en Linde zat de dansschool van Wim van den Berg. Van den Berg moest voor dwangarbeid naar Duitsland; zijn vrouw Cisca zette de school voort. Tot juli 1942 was de zaal boven de dansschool de artiestenfoyer van de Hollandsche Schouwburg. Langs de achterkant van de dansschool liep een ontsnappingsroute voor Joden uit de Schouwburg; via een van de twee deuren op nummer 20 kon men de straat bereiken. Walter Süskind speelde een centrale rol bij dit verzet. Toen de Schouwburg eind 1943 werd ontruimd omdat alle Joden waren weggevoerd, wilde hij zelf niet onderduiken en werd naar kamp Auschwitz gedeporteerd. Hij stierf begin 1945.

Route naar locatie 7

Loop terug naar de kruising en sla linksaf, tot Plantage Middenlaan 24: De Hollandsche Schouwburg.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Vlak achter dit huis lag de binnenplaats van de Hollandsche Schouwburg, de verzamelplaats voor Joden die werden weggevoerd. Dochter Lydia Riezouw had een Joodse schoolvriendin, Greetje Velleman, die ze er in 1942 plotseling zag als gevangene. In die begintijd mochten de Joden nog de binnenplaats op om te luchten. De sfeer in de Schouwburg zou al gauw veel grimmiger worden. Lydia maakte een serie foto's van Greetje en haar lotgenoten, zowel vanuit de tuin als vanaf het balkon. Greetje Velleman, toen zeventien jaar, is op 30 september 1942 in Auschwitz vermoord.

Vader Riezouw, antiquair van beroep, gaf aan het begin van de bezetting onderdak aan de gezochte communist Daan Goulooze, die via een zender contact onderhield met Moskou. Zoon Bart, die rechten studeerde, nam deel aan het studentenverzet en was in december 1940 een van de oprichters van de verzetskrant De Vrije Katheder. Lydia hielp met het stencilen en verspreiden. Bij haar koerierswerk droeg zij altijd een verpleegstersuniform want, vertelde zij later, dan werd ze nooit aangehouden als de straat bij een razzia was afgezet.

Bart Riezouw werd later opgepakt en gemarteld in het Oranjehotel, de beruchte gevangenis te Scheveningen. Hij overleefde de oorlog maar zou nooit meer volledig herstellen.

Route naar locatie 6

Je loopt terug naar de kruising waar je de Plantage Middenlaan bent overgestoken, steekt nu de Plantage Kerklaan over en gaat naar links, tot huisnummer 9, het woonhuis van de familie Riezouw.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Dit monument werd ontworpen door Carel Kneulman, die ook 'het Amsterdamse Lieverdje' op het Spui ontwierp. Het is een liggende figuur met geheven vuist, in een laatste gebaar van verzet. Op de sokkel staat een dichtregel van verzetsman en beeldhouwer Gerrit Jan van der Veen: “Wat doe jij nu je land wordt getrapt en geknecht...?”

Van der Veen nam met Willem Arondéus het voortouw in het verzet tegen de Kultuurkamer, waarvoor alle kunstenaars zich moesten inschrijven als ze legaal wilden blijven werken en waarvan Joden waren uitgesloten. Vervolgens richtte Van der Veen een verzetsgroep op om persoonsbewijzen te vervalsen voor Joden en Kultuurkamerweigeraars: de Persoonsbewijzen Centrale. Zijn archief van valse stempels is te zien in het Verzetsmuseum. Omdat in het bevolkingsregister kon worden nagegaan of een persoonsbewijs vals was, werd Van der Veen mede-initiatiefnemer en pleger van de aanslag op het bevolkingsregister. Hij ontkwam aan de arrestaties, maar werd een jaar later gepakt na een overval op het Huis van bewaring aan de Weteringschans en ook gefusilleerd.

Route naar locatie 5

Je loopt verder tot de Plantage Middenlaan, steekt daar over en gaat linksaf, tot een monument aan je rechterhand.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

In het gebouw rechts naast de ingang van Artis, nu een restaurant, was vanaf 1941 het Amsterdamse bevolkingsregister gevestigd. Op zaterdagavond 27 maart 1943 drongen verzetsmensen in nagemaakte politie-uniformen het pand binnen; ze overmeesterden de bewakers, die met een injectie bewusteloos werden gemaakt, keerden ladenbakken met persoonskaarten om, plaatsten explosieven en staken er de brand in. Doel was de persoonsgegevens te vernietigen die werden gebruikt voor de deportatie van de Joden. De brandweer begreep de bedoeling, deed eerst rustig aan en bluste vervolgens met overvloedig veel water om meer schade aan te richten.

Het dak van het gebouw is nooit hersteld. Dat is nog altijd te zien vanaf de overkant. Rechts naast de deur van het restaurant staan de namen van twaalf verzetsmannen die vanwege de aanslag zijn gefusilleerd.

Hoewel de aanslag geslaagd was, viel het uiteindelijke resultaat van de verzetsactie tegen. Veel persoonskaarten konden worden hersteld en er was een schaduwarchief in Den Haag. Maar de actie heeft de uitvoering van de Jodenvervolging wel vertraagd en was een groot moreel succes: heel Nederland sprak erover. De verzetskrant Het Parool schreef: “Amsterdam genoot van een vreugdenvuur.” Zelfs de ondergedoken Anne Frank was direct op de hoogte. Zij schreef in haar dagboek: “Mannen in uniformen van de Duitse politie hebben de wachtposten gekneveld en zodoende belangrijke paperassen foetsjie gemaakt.”

Voor de groep studenten en kunstenaars die de aanslag beraamden, was het een grote morele stap om tot geweld over te gaan.

Ze besloten dat er geen doden mochten vallen. Toen het besluit was genomen, moest worden bedacht hoe het aan te pakken – niemand had ervaring met zo’n klus. Vervolgens moesten er een plattegrond en bewakingsschema van het gebouw worden bemachtigd, springstoffen, politiepakken ter vermomming, enzovoorts. Geen dingen die je zomaar voor handen had. De voorbereiding kostte vijf maanden, terwijl de deportaties in volle gang waren. Bij de voorbereiding waren veel mensen betrokken geweest en één van hen had in de kroeg gepraat over de actie. Hij werd opgepakt en gemarteld; 22 andere betrokkenen werden gearresteerd; twaalf van hen werden op 1 juli 1943 doodgeschoten. In de bekendmaking van de SS- und Polizeiführer stond dat het om een terroristenbende ging: “vijf daders hadden joodsch bloed. Twee der voornaamste daders waren homoseksueel”.

Willem Arondéus had de actie geleid. Hij had als homoseksuele kunstenaar geworsteld met het leven en voelde zich eindelijk nuttig in het verzet. In de afscheidsbrief voor zijn terechtstelling - te zien in het Verzetsmuseum – schreef hij: “… morgenochtend worden wij gefusilleerd. Het is zo licht om heen te gaan; er is in ons geen enkele droefheid meer of angst…” De herdenkingsplaquette werd op 4 augustus 1945 onthuld en was ontworpen door Willem Sandberg, directeur van het Stedelijk Museum, die zelf ook bij de aanslag betrokken was.

Route naar locatie 4

Je steekt over bij het zebrapad. Rechts naast de ingang van Artis is restaurant De Plantage. Vanaf 1941 was hier het bevolkingsregister gevestigd. Je ziet een plaquette met namen.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Artis bleef de hele oorlog door voor het publiek geopend, met 1943 als topjaar. Maar de dierentuin kreeg wel te maken met de gevolgen van de oorlog. Waar nu het parkeerterrein van Artis is, lag tijdens de oorlog een spoorwegemplacement dat door de Duitse bezetters werd gebruikt. In juli 1941 werd het bestookt door geallieerde brandbommen, die ook Artis troffen. De schade bleef gelukkig beperkt. Vanaf herfst 1941 hing bij de ingang van Artis het beruchte bord 'Verboden voor joden'. Het toenemende gebrek aan voedsel en brandstof gaf grote problemen, die de vindingrijke directeur Armand Sunier steeds wist op te lossen.

Artis overleefde de Hongerwinter en zelfs de pompen van het Aquarium bleven in werking. Vlak voor de bevrijding was alleen het aquarium nog op de stroomvoorziening aangesloten, doordat met de hulp van enkele gemeenteambtenaren illegaal elektriciteit werd afgetapt van de speciale kabel langs de trambaan naar het hoofdkwartier van de Grüne Polizei in het Koloniaal Instituut, het huidige Koninklijk Instituut voor de Tropen.

In de Hongerwinter werd er voedsel voor de dieren door bezoekers en insluipers gestolen. Zelfs een varken uit de kinderboerderij werd ’s nachts gejat. Sunier liet toen het tweede varken ook maar slachten voor het personeel. De leeuwen kregen een tijdlang stokvis te eten. In Artis, onder meer op de zolder van de roofdierengalerij, hebben naar schatting 200 tot 300 onderduikers gezeten, vooral jonge mannen die wilden ontkomen aan dwangarbeid naar Duitsland, maar ook enkele Joden. En dat terwijl ook veel Duitse soldaten voor vermaak naar de dierentuin kwamen. Sunier, Zwitser van geboorte, sprak goed Duits en wist altijd de baas te blijven over de tuin, en zijn personeelsleden te behoeden voor dwangarbeid.

Route naar locatie 3

Als je met de rug naar de voordeur staat ga je naar rechts, tot je tegenover de ingang van Dierentuin Artis staat.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Wikipedia (rechtenvrij) Gunter Demnig in Utrecht 2010

Direct naast de deur van het museum, op nummer 63, liggen in het trottoir zeven Stolpersteine, ofwel in het Nederlands: Struikelstenen. Daarop staan de namen van vijf leden van de familie Prins, die hier tijdens de oorlog woonden en die tijdens de oorlog werden vermoord. Twee gezinsleden, Sara en Frederika, hebben de oorlog overleefd. De struikelstenen zijn een internationaal project, dat onofficieel in Keulen is gestart door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig, ter herdenking van Holocaustslachtoffers. De stenen worden geplaatst op particulier initiatief van nabestaanden, de huidige bewoners, of anderen. Ze zijn op verschillende plekken langs de route te zien.

Route naar locatie 2

Direct naast de deur van het museum, op nummer 63, liggen in het trottoir zeven Stolpersteine, ofwel struikelstenen.

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Collectie Verzetsmuseum

Gebouw Plancius werd gebouwd in 1875-1876 als sociëteitsgebouw en zalencentrum voor de Joodse zangvereniging Oefening Baart Kunst. Het opschrift dat destijds op de gevel stond, "Liedertafel Oefening Baart Kunst", is verdwenen, maar je kunt zien dat de davidsster, de naam PLANCIUS en de muziekinstrumenten er nog zijn. 'Zaal Plancius' was ook een bekend vergaderadres voor de opkomende socialistische beweging, waarin ook veel Joden actief waren.

Rond 1900 begon de neergang van Zaal Plancius. In 1913 werd het pand verkocht aan de Joodse Jacques Pimentel, broer van crèche-directrice Henriëtte Pimentel, over wie straks meer. Jacques Pimentel liet het pand in 1914 verbouwen tot een voor die tijd uiterst modern taxibedrijf, met uitbouwen achter het oorspronkelijke pand, die nu in gebruik zijn als museumruimtes. Mede door de Eerste Wereldoorlog ging het bedrijf failliet en kwam de taxigarage in 1919 in handen van de Amsterdamse Rijtuigen Maatschappij. Tijdens de Duitse bezetting nam de Amsterdamse Rijtuigen Maatschappij bij gebrek aan benzine weer wagens en koetsjes met paarden in gebruik en werd Plancius korte tijd een paardenstal. In het laatste bezettingsjaar werden er Duitse voertuigen geparkeerd. De bewakers kregen een eigen kamertje in het pand.

De begane grond van het Planciusgebouw bleef een garage tot het Verzetsmuseum zich er begin 1999 vestigde. De verdiepingen – nu appartementen – hebben allerlei functies gehad en waren onder meer in gebruik als mimetheater.

Inleiding

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Verzetsmuseum Amsterdam

In de buurt waar nu het Amsterdamse stadhuis staat, woonden vanaf omstreeks 1600 veel Joden. De buurt, die wel altijd een gemengde bevolking behield, werd ‘de Jodenhoek’ genoemd. De aangrenzende Plantage was tot rond 1870 nog een grotendeels onbebouwd gebied met buitenplaatsen en uitspanningen. Door economische bloei veranderde de Plantage daarna in een woonwijk voor beter gesitueerden. Ook veel bewoners uit de Jodenhoek die het beter kregen, gingen er wonen.

Tijdens de oorlog werden de Joodse bewoners uit Amsterdam gedeporteerd waarna in jaren 1950, ‘60 en ‘70 de vroegere Jodenhoek grotendeels werd gesloopt. Nergens anders in de stad dan in de Plantage en de voormalige Jodenhoek zijn er zo veel gedenktekens en monumenten die herinneren aan Joods Amsterdam, de Jodenvervolging en het verzet. Deze wandeling gaat langs de belangrijkste van deze plekken. We beginnen en eindigen de wandeling bij het Verzetsmuseum, dat sinds 1999 gevestigd is in Gebouw Plancius.