Czytanie zbrodni

Każda opowieść sytuowana jest w jakiejś przestrzeni. Powieść kryminalna przekonuje, że istnieją jednak takie miejsca, które bardziej nadają się do lokowania zbrodni. Taką przestrzenią niewątpliwie jest Śląsk. Czy naprawdę śląska ziemia jest szczególnie naznaczona morderstwami czy w ogóle złem? Jeśli tak, to jakie właściwości tej krainy sprawiają, że trup ściele się gęsto, a ilość seryjnych morderców jest chyba największa w Polsce? Dlaczego w regionie uznawanym za ostoję tradycyjnej religijności i wartości rodzinnych zdarzają się seryjne zbrodnie, a ulice spływają krwią? Czy wreszcie literacka reprezentacja opisów wydarzeń kryminalnych oddaje ducha regionu, górnośląskiej ziemi z jej wielowiekową tradycja, złożoną wielokulturowością i etnicznością rozpiętą między niemieckimi i polskimi tożsamościami? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w tym odcinku.

Od czasu „magdalenki” Prousta żaden z czytelników nie powinien mieć wątpliwości, że pojawiające się w literaturze wątki kulinarne mają swoje uzasadnienie. I nie chodzi w nich tylko o budowanie obrazu życia codziennego bohaterów, ale przede wszystkim o konstruowanie dodatkowych znaczeń. Wprowadzane do literatury sceny jedzenia oraz samych potraw mają głęboką strukturę znaczeń. Co się je, jak się jada, w jakim towarzystwie i gdzie? To wszystko w sposób metaforyczny buduje opowieść o społeczeństwie, ale potrafi także wyrazić to, co pozostaje ukryte w głębi kultury. O tym będzie odcinek.

Czy może istnieć ścieżka dźwiękowa do książki? Jesteśmy przyzwyczajeni do soundtracków czyli ścieżek dźwiękowych filmów, które żyją swoim własnym życiem, ale czy narracje literackie mają szansę na wykreowanie podobnego zjawiska. Oczywiście że tak i takie eksperymenty już istnieją. Powieść kryminalna nasiąka narracją audiowizualną, co niewątpliwie wpływa na zwiększenie się roli warstwy dźwiękowej w konstruowaniu świata przedstawionego. W tym konkretnym przypadku nie chodzi o warstwę odgłosów czy pejzaż dźwiękowy, ale muzykę jako tekst kultury, za pomocą którego opowiada się o społeczeństwie, o pokoleniu, które dziś zanurzone jest w przekaz muzyczny i poprzez muzykę potrafi wyrażać siebie. Czego zatem i w jakim celu, w jakich okolicznościach słuchają bohaterowie powieści kryminalnych? Tego dowiecie się z tego odcinka.

Bohater tego odcinka jest „czas wolny”. Co porabia detektyw w czasie wolnym? Czym zajmuje się w chwilach pomiędzy zbrodniami. Przedmiotem uwagi tego odcinka są chwile związane z prowadzeniem domu, utrzymaniem rodziny, zakupami, załatwianiem urzędowych spraw, dojazdami do pracy i wykonywaniem szeregu czynności, które przez chwile umilają czas, wprowadzają stan spokoju i szczęścia. To także czas zarezerwowany na spożywanie posiłków, odwiedziny rodziców, wizytę u lekarza czy sen. Jaki wpływ mają te chwile wolnego w napiętym życiu śledczych? O tym jest ta opowieść.

Jednym z popularnych dziś rozwiązań fabularnych w kryminałach jest sytuowanie zdarzeń inicjowanych w przeszłości. Wydarzenia przeszłe są nie tylko elementem kompozycyjnym fabuły, motorem napędowym akcji, rozwijającego się śledztwa, czy źródłem motywacji do działań dla mordercy, ale przede wszystkim ze względu na sposób pamiętania o wydarzeniach minionych, stają przedmiotem szerszej dyskusji społecznej. Jest to szczególnie widoczne w podejmowaniu głośnych tematów związanych z pamięcią narodową czy napięciami o charakterze etniczno-rasowym. Autorzy powieści kryminalnych zadają pytanie czy blizny przeszłości nadal krwawią, czy rany wywołane przeszłością mają szansę się zabliźnić? I co zrobić, gdy zranienie się jątrzy zamiast goić? O tym dowiecie się z tego odcinka.

Struktura powieści kryminalnej zasadza się na napięciu pomiędzy pamięcią i przebaczeniem. Kryminał w swoim założeniu dąży do ujęcia sprawcy i wymierzenia sprawiedliwości, niejednokrotnie odwołując się do pamięci o ofierze. Po drugiej stronie bieguna pozostaje przebaczenie jako fundamentalna wartość chrześcijańskiej kultury. Czy jako czytelnicy stajemy się więźniami wyobrażenia podsycanego obrazami literatury, które narzucają nam rygor myślenia o minionej krzywdzie. Wobec takiej perspektywy nie ma ułaskawienia? O tym nieco filozoficznym i aksjologicznym problemie usłyszcie w tym odcinku.

Jednym z zarzutów, jaki słyszy się pod adresem kryminałów, to ich powinowactwo z literaturą i kultura popularną. I trudno się z tym nie zgodzić, jednak współczesna literatura kryminalna od lat zmierza w stronę powieści obyczajowej, dając panoramę życia codziennego. Przypomina XIX-wieczną powieść realistyczną, w której odbijały się problemy społeczne. W tym odcinku staramy się dociec, ile w kryminale pozostało powieści w starym dobrym stylu.

Czytanie od momentu pojawienia się czasu wolnego stało się jedną z form rozrywki. Postawie tej sprzyjało powstanie i rozwój literatury popularnej, z kryminałem na czele. Ten odcinek wyjaśnia, dlaczego tak chętnie sięgamy po kryminał i dlaczego w ogóle nie chodzi w nim o rozwiązanie zagadki, a o zwykłą przyjemność.