Politoscopie

Lè yap pale de dirije pa dekrè, sa ranvwaye lakay nou, a lè ekzekitif la pran yon seri ak normatif an « Conseil des ministres » e pibliye yo nan jounal ofisyèl peyi a nan yon peryòd kote pa gen Palman. An tan nòmal, sa ekzekitif la ka pran, se Arete, ki yo menm pote, pou lesansyèl – sou dè nominasyon.

Lè yap pale de polis, tèm nan regwoupe yon ansanm ògàn e enstitisyon ki patisipe a kenbe lapè kote moun ap viv, a reprime enfraksyon yo epi envite tou yo rive. Mo polis la menm soti nan yon mo grek ki se politeia ki vle di « administrasyon site a » nan sans jere poblèm yo, moun kap fè dezòd. Ann Ayiti, premye fòs polis nou ta pral genyen ki detache de lame, se an 1994, ki te yon polis enterimè, epi an 1995 nou ta pral genyen yon fòs polis aparantyè. Ane sa a, polis nasyonal gen 25 lane.

Nan sans ki pi sen plan, Bidjè yon peyi, se ansanm lanjan Leta prevwa rantre epi depanse pou yon ane fiskal, ki lakay nou – komanse 1er oktob pou fini 30 septanm. Li konstitiye de ansanm kont ki dekri tout resous et tout chaj Leta yo atravè tout ògàn ki konstitiye l yo. Li fikse pa Lwa finans lan, se pou sa jeneralman yo di « bidjè ou lwa finans ». Men tèm « lwa finans lan » vini difèt ke bidjè a an li menm se yon lwa, paske nan rejim demokratik yo – li dwe apwouve pa Palman ki bay ekzekitif la dwa pou itilize vwa li pwopoze yo pou reyalize sa l prevwa yo.

Lè an jeneral yap pale de diskriminasyon, se pou fè sòti distenksyon, eksklizyon ou preferans ki vyole prensip egalite ant moun yo. Diskriminasyon an rasyal, lè vyolasyon prensip egalite a chita sou koulè po – ou pou yal pi lwen, sou orijin moun yo. Fòm diskriminasyon sa a, sitou sou Nwa yo, jwenn orijin li nan sa yo rele esklavaj la

Lè nan yon peyi yap pale de drapo, nou dwe distenge “waved-flag” de “unwaved flag”. Premye a se drapo ki kapab monte a ki an jeneral se drapo ofisyèl la, drapo kap flote a, aloske dezyèm nan se tout lot zouti kiltirèl ki devlope ak imaj drapo a, tankou sa nou jwenn sou mayo, nan chòt elatriye. Men drapo a an sòm, tout valè l chita nan senbolis ki devlope otou de li.

Lè yo pale de Etadedwa, nou dwe konnen ke sistèm enstitisyonèl ki vle ke sa nou rele « puissance publique » la, kise Leta ak tout pouvwa li yo, pliye anba lalwa. Li fonde sou prensip ki fè obligasyon pou nòm jiridik yo respekte kit se Leta oubyen yon enstitisyon prive ou senp endividi kap aji.

Transparans gen prensipalman de enpòtans ke an politik : 1- Dabò, li konbat sekre ke otorite yo kapab vle fè apre yo ta fin komèt yon zak abitrè, bagay ke lalwa pa otorize jan sa konn fèt nan diktati ; 2- Answit, li ede lite kont koripsyon epi anpeche otorite yo nan Leta defann enterè pèsonèl yo.

Odela de tout sa w ka kritike yo, moun tankou Nicolas Fabre Geffrard, Lysius Salomon Jeune, Dumarsais Estimé, se de Chef Leta ki rive met peyi a sou yon ray. Yo fè erè wi, men reyalizasyon politik yo odela de tout bagay pale pou yo. Men se pa sèlman moun ki prezidan, paske pandan chef Leta yo konn ap kalbende, betize sou pouvwa konn gen minis kap travay. Se leka pou Antenor Firmin. Wòl yon dirijan politik la se rezoud poblèm yo. E sa a depann de ki tip de dirijan ke l ye, an fonksyon kijan l deside adrese konfli yo. Sou plan politik, yo jeneralman rekonèt 3 tip de dirijan. Dirijan konfliktyèl, dirijan tranzaksyonèl ak dirijan transfòmasyonèl.

Sistèm elektoral ameriken an ògànize sou diferan nivo : 1. Premye a se nan nivo federal. 2. Dezyèm nan se nan nivo Eta yo 3. Epi anfen nan nivo districk yo.

Anpil fwa, nou panse ke li enposib pou yon moun k’ap fè politk pa bay manti, tankou se te nòmal. Non l pa nòmal. Yon moun ki deside bay manti, chwaze pa kanpe relasyon ki genyen ant ou menm ave l la sou konfyans. Si nou dakò ke bay manti nòmal an politik, sa vle di nou dakò tou – politik la son jwèt koken, e pa gen kenn mwayen tou, nan fè koken, pou politik la chanje kondisyon lavi moun yo.

Nan literati ki gen sou kesyon an, Etadijans lan bay jeneralman pouvwa siplemantè nan 3 domèn : 1. restriksyon oubyen suspension tanporè de sèten dwa konstitisyonèl (tankou nou ka wè nan anpil peyi, Leta kontrenn moun yo a ret lakay yo) ; 2. konsantrasyon tanporè de pouvwa nan ekzekitif la - odepan de pouvwa lejislatif la ki vin fè ke gouvènman preske ka fè tout bagay. Nan sèten ka, anpil kote e se sa nou wè kap fèt nan anpil peyi la, yo repòte eleksyon.

Se Hippocrate ke jeneralman loksidan di ki se papa lamedsin ki te di ke si yon maladi dire 40 jou sa vle di li kwonik, nan sans ke maladi sa devlope lantman, li pa koze pa yon viris. Anfendkont, daprè analiz Hippocrate aprè 40 jou moun sa ta dwe geri e si se ta yon viris li trape li ta dwe gentan mouri.

Yon lame modèn, dwe adapte l ak nouvo reyalite yo pou l afwonte nouvo danje ki mete an peril vi ak byennèt popilasyon an. Poblèm ak menas ki plane sou tèt pèp ayisyen an jounen Jodi a se grangou, povrete, inegalite sosyal, vyolans ekonomik, epidemie, katastwof natirel, fatra tout kote, mòn nou yo ki fin debwaze, pil Ayisyen kap kite peyi a elatriye. Lagè ak ameman pap ka ede rezoud poblèm sa yo.

Nan zafè zone de non-droit, nan kelkeswa peyi a, pou w rekonèt yo, gen 3 bagay pou w veye si w wè : 1- Premye a se prensib sibstitisyon otorite. 2- Dezyem prensip la se prensip deregilasyon sosyal la. 3- Epi anfen, twazyèm nan se prensip privatizasyon teritwa.

Koperasyon entènasyonal konsène tout kontribisyon ki ka ede a devlopman ekonomik, sosyal, kiltirel, politik ak militè peyi ki soudevlope yo. Se aprè 2e gè mondyal la, lide de yon itil koperasyon ant peyi yo pou prezève lapè mondyal la vini. Save kouran enstitisyonalis liberal yo ki teyorize sou sa yo pati de lide ke « enterè Eta yo pou yo met tèt ansanm, notàman atravè dèzògànizasyon entenasyonal, dwe ranpòte sou enterè ki ta ka mete yo youn an fas lòt. »

Aladiferans de zam chimik yo, zam biyolojik yo pote jèm ak viris lakay moun ki frape par tip zam sa yo. Zam biyolojik yo tou provoke de maladie plizoumwen grav lakay moun alèd de òganis  vivan yo pote yo. Lè yo utilize yo, yo ka swa andikape moun ki pran kontak avèk yo, tankou konbatan yo. Yo kapab tou provoke gwo epidemi ki ap touye yon paket moun.

Depi lontan, lemond te toujou konn frape pa yon seri gwo maladi. Yo konn fè anpil dega. Anpil moun konn pèdi la vi yo, pa milyon, lakoz nivo lasyans avanse jounen jodi a sa pat konsa. Ki nivo dega pandemi sa yo abitye fè? Kijan limanite à konn soti e ki sekèl yo kite?

Deklarasyon patrimwàn nan se ak administratif ak jiridik ke tout moun ki ap antre nan leta ke se swa nan sa ki pi ba nivo a nan fonksyonè a rive nan kad gro zotobre yo tankou prezidan repibli la, 1er minis, minis, depite, senatè, jij elatriye dwe al fè pou deklare tout byen yo genyen.

An matyè gouvènmantal, yo pale de feydewout paske se Premye minis lan ki defini priyorite l bay rès minis yo, an fonksyon de sa li menm ak prezidan te antann yo nan kad Politik jeneral la. Se suivan grand liy Politik jeneral la, ke PM nan bay fèy wout lan ak minis yo, ki di men sou kisa gouvenman pral mete plis anfaz, selon vizyon gouvenman an. Konsa, lap favorize koyerans nan aksyon gouvenman an ki tabli vizyon l ke l bay ak chak ministè nan domèn pa yo paske aksyon ansnam minis yo dwe kadre ak politik jeneral la.

Lè yap pale de Politik jeneral, sa ranvwaye a yon dokiman ke yon premye minis prezante ki sèvi program gouvènman li a epi angaje an menm tan responsabilite gouvènman li pral dirije a.

Sou plan politik, lè y ap pale de Kabinè, sa ranvwaye a yon ògàn ki la pou konseye e asiste moun ki chèf la nan travay konseptualizasyon, definisyon, elaborasyon ak mizannèv ansanm politik otorite sa pral aplike. Yon prezidan pa ekzanp, li gen yon kabinè. Se sa yo rele kabinè prezidansyèl la. Minis yo tou gen kabinè, ke Dekrè 2005 sou administrasyon santral Leta a, defini nan atik 50 li kòm yon ogàn konsèy ki la pou minis lan e ki asiste l nan aplikasyon politik sektoryèl ministè lap dirije a.

Se pandan ane 80 yo nou entwodui fonksyon Premye minis la nan Dwa konstitisyonèl ayisyen an. Lifè yon premye parèt apati amandman ki te fèt an 1985 nan Konstitisyon 1983, epi li retounen nan Konstitisyon 1987 la, ki pral fè de Premye minis lan - fwa sa -, yon poto mitan fonksyonman Leta a. Dayè nan atik 26 Dekrè sou ògànizasyon santral Leta a, gen sis (6) pouvwa yon PM ekzèse

Ann Ayiti, anpil efò fet nan koze dwa fanm lè n ap konsidere ke se depi nan ane 1950 fanm yo te jwenn dwa pou yo al vote. Avan ane 1944 an Ayiti, lè yon fanm fin travay se mari li ki te gen dwa touche pou li paske la lwa pat ba li dwa sa, paske yo te konsidere fanm nan tankou yon timoun. Timoun mari l.

Lè nan yon sosyete capital konfyans lan ba anpil, se yon kalvè li ye pou Leta a. Paske dirijan yo vin pa gen lejitimite. Moun yo pa pran sa yo di oserye. Li vin chak koukouy klere pou je w. Tandiske, lè moun yo fè otorite yo konfyans, tach la vin pi fasil pou dirijan yo. Moun yo reseptif, yo tande e yo patisipe nan chanjman Leta a vle pote.

Se konsiltan politik ameriken Dick Morris, ki te vini ak mo sa an politik. “Triyangilasyon” an, pou n repete Dick Morris, se “pran sak pi bon nan ajanda chak pati yo epi vini ak yon solisyon ki siperyè yo tout. Wap debarase w de tout batanklan, detay ak sak bon pou jete nan pozisyon chak pati yo ke moun pa vle e pa kwè ladan yo –  epi w vini ak yon bagay ki siperyè. Li vin fè yon triyang – nan lojik bipatism ameriken an – e se sak rele “triyangilasyon” an.

Tou depandaman de ki fonksyon w okipe, gen yon nivo pouvwa w ka ekzèse. Pouvwa yon Kazek pa pouvwa yon majistra. Pouvwa yon depite pa pouvwa yon senatè. Menm jan pouvwa yon minis, pa pouvwa yo prezidan. Pouvwa vin tankou yon nechèl, an fonksyon de ki kote w plase, gen yon nivo pouvwa w genyen.

Ki chans yon moun ki deja prezidan genyen pou l pou l pran yon dezyèm manda Etazini? Eske li fasil? Eske l otomatik? Reponn ak kesyon sa yo ap ede n konprann pi byen nan ki sitiyasyon Donald Trump ye e ki chans misye nan eleksyon ki gen la yo. 

Ki kote sa soti chak ane yon fete mwa istwa nwa yo nan lemond? Ki enpotans sa genyen. Eske politisyen ta dwe enterese ak sa? 

Britanik yo te vote pou yo soti nan Inyon ewopeyèn, yo definitivman soti. Si se vre gen avantaj yap pèdi, men pou patizan Brexit yo, gen anpil bagay kap bon pou yo yap rejwenn. Kisa rezon pa yo a ye, pou n ka konprann pi byen motivasyon yo.

Depi kèk tan, dinamik pou aktè yo eseye jwenn yon antant pou dirije e mete fen sinon jwenn yon modus operandi ak kriz kap travèse bil peyi a depi preske 2 lane ki okipe preske tout aktyalite nasyonal la. Anpil demele ap fèt pou jwenn yon Akò politik. Eske se premye fwa nap chèche jwenn Akò? Poukisa aktè politik yo bezwen akò?

Opposition research se “tout dispozisyon ki pran pa yon kan politik pou jeneralman jwenn enfòmasyon sou pase yon advèsè politik, tout sa ki ka kontribye a destabilize l ousnon diskredite l, ke wap konpile pou li lè lè a rive.”

Daprè lwa sou fomasyon, fonksyonman ak finansman pati politik yo nan atik 34, finansman prive yo ka soti 6 kote : 1. Kotizasyon manm yo ; 2. Kontribisyon ak don ki fèt pa yon moun oubyen yon enstitisyon; 3. Resèt li ka tire de piblikasyon l fè ; 4. Benefis li tire de aktivite sosyal ke l òganize ; 5. Lajan ki ka ranmase pandan eleksyon nan kanpay pou ranmase kòb; Lajan pati a ka benefisye de lot enstitisyon, fondasyon ak pati ki ansable avèk li.

Leta ayisyen te dispoze yon montan 512 milyon goud pou finanse 58 pati politik. Se pa tout moun ki te byen wè sa, paske yo te twouve Leta a twò pòv pou lap finanse pati politik yo pandan popilasyon an nan mizè. Kisa finansman piblik a pati politik la ye ? Ki enpotans li nan konstriksyon ak konsolidasyon yon rejim demokratik?

Konbyen pati politik nou genyen ? Eske anpil pati a se yon poblem ? Eske se sel nou menm kom peyi ki plen pati politik ? Ki lot lekti nou ka fè?

Poukisa nan piblisite kap fèt nan kanpay yo kay Tonton Sam, gen otan de piblisite konsa kap fèt pou denigre moun ki anfas la, sa yo rele piblisite negatif la? 

Konsèy dèminis se yon ekspresyon nou tande souvan. Kisa l vle di ? Kòman l fonksyone pa ekzanp nan yon peyi tankou Ayiti? Kisa l la pou l fè? Kiyès Ki ka pran pa ladan l? 

Kisa sa vle di lè yap pale de Pouvwa ekzekitif? kisa sa enplike? Koman sa fonksyone ann Ayiti patikilyèman? Si wòl ekzekitif la se aji, paske se li ki dispoze mwayen pou fè sa, kisa ki fè moun yo pa satisfè de aksyon ekzekitif la? Kote poblèm nan soti? 

Dyalog la se zouti esasyel ki pèmèt yo règle demokratikman poblèm yo gras a yon konpreyansyon mityèl ak konsesyon e non nan enpoze pozisyon pèsonn an gwo ponyèt.

Dènye tan sa yo, depi aprè gwo manifestasyon 7, 8 jiyè yo, anpil moun ap pale de sistèm politik. Yap mande pou chanje sistèm. Youn ap lonje dwèt sou lòt di entèl se gadyen sistèm nan. Men kisa sistèm politik vle di? Kijan yon sistèm politik politik fonksyone ? Eske yo ka yon bon maten chanje yon sistèm politik konsa konsa?

Si an jeneral, objektif yon sondaj se rekeyi done pou moun ki kòmante l la, push poll la diferan.  Li se yon sondaj, men objetif pa l trè diferan de lòt tip sondaj yo an jeneral.

Nimewo politoscopie sa a tante reponn kesyon ki poze a, nan eksplike poukisa depi kèk tan, moun ki Premye minis yo toujou gen biwo yo nan Palè, an jeneral, tou pre biwo prezidan an.

Konstitisyon se règ jwèt la. A nenpòt ki moman, suivan prensip ki etabli yo règ jwè la ka chanje. Se sa amandman ye. Yon pase men nan manman lwa peyi a, pou reyajanse règ yo an fonksyon de nouvo defi ak anje yo. Lakoz tout konstitisyon yo pa menm, fason pou amande yo varye de yon modèl a yon lòt.  Koute pou w ka konprann plis toujou

Si konstitisyon an pa bon, Leta a pa bon. KIsa yon konstitisyon ye e ki diferan modèl konstitisyon espasyalis an dwa konstitisyonèl yo idantifye? Se kesyon sa yo nou reponn nan nimewo sa a.

Kisa rapò 2019 PNUD la di? Ki prensipal mesaj yo? Kijan Ayiti klase ane sa a? Koute nimewo sa a pou w ka jwenn repons wap chèche a.

Nan yon teks nou te pibliye sou sit Televizyon Karayib la, nou te ekri pou n klasifye palmantè ayisyen yo. Nou tabli 9 kategori ke wap pran plezi dekouvri.

Yo jeneralman wè kontwòl palmantè a kòm youn nan prewogatif ki pi enpotan palman an genyen. Nimewo sa a eksplike enpotans kontwòl la, pouki rezon palmantè yo gen enterè byen kontwole?

Kisa ki yon navèt palmantè? Kilè nou ka pale de navèt? Nimewo sa reyalize pou montre kisa relite lejislativ la ye e ki enpak mank kòdinasyon sou pwen sa a ka paralize travay yon asanble. 

50e lejislati a ann Ayiti ale, pandan l kite yon dèyè l yon bilan chetif. Ki kantite lwa yo vote? Konbyen nan yo ki sot nan Sena a? Konbyen yo ki sot nan Ekzikatif. 

Anpil moun tou senpman konnen ke si prezidan Etazini an, pou yon rezon kelkonk ta demisyone, mouri, destitiye... , se vis prezidan kap ranplase, men yo pa konn kote istwa sa a soti. Nou remonte nan lane 1841 pou n rakonte moun yo istwa Tyler yon Visprezidan ki make istwa Etazini.

Pa ka gen bon demokrasi san bon pati politik. Pandan nap eskplike kisa yon pati politik ye e ki prensipal kritè ki defini l, nou pwofite ede moun yo konprann ke yon pa ka sèlman ap kritike, fok yo met men yo nan pat la.

Plis moun nan yon peyi edike se plis yo ede mye oganize lavi politik la. Anpil rapò ki pwodui pa yon bann gwo enstitisyon entènasyonal montre sa. 

Kisa sa vle di disolisyon palmantè? Ki diferan tip disolisyon ki genyen? Se paske moun kap fè politik dwe sezi nyans sa yo ki fè nou reyalize nimewo sa a.

Metòd ki itilize nan marketing komèsyal ke deplizanpli kabinè politik yo ap itilize. Kisa l ye e kijan l fonksyone. Nimewo sa a eksplike l ak yon liks detay.

Depite ak senatè ki reprezante nou yo benefisye de yon privilèj ki rele iminite, ki pwoteji yo kont sa yap di e kèk fwa, kont menm sa yo fè depi pa gen flargrans. Se pou nou konprann kijan iminite a fonksyone e kisa l ye tout bon fè n reyalize nimewo sa a.

Kisa yon lejilati ye? Ki dire nan istwa palman ayisyen an? Nan nimewo sa, nou fè yon travay metodolojik pou dekante dire, non sèlman swivan konstitisyon nou yo (nou m rele dire konstitisyonèl), men tou swivan reyalite politik la (sa m rele dire politik).

Kisa sa vle di miz an akizasyon? Kote sa soti e kijan - patikilyèman Ozetazini - sa fonksyone?

Jan tout sosyete yo òganize, nan tèt Leta a toujou gen yon moun ki plase nan tèt peyi a. Li pa rele menm jan tout kote - men tout kote antann yo pou rele l menm jan an "chèf Leta". Ki diferan fason nou rele nan istwa politik Ayiti chèf leta nou yo.

Anpil moun toujou ap denonse kontrebann nan peyi a, men anpil pa konnen reyèlman kantite dega l fè, lajan l fè leta pèdi e kantite travay ki ta dwe kreye ki pa rive fèt lakoz pratik sa a.

Chak ane, IDEA International soti yon rapò pou l montre koman demokrasi a pote l nan mond lan. Nimewo sa a fè rezime sa ki di nan rapò sa e aksanti sou ka Ayiti a an patikilye.

Anpil sosyete viktim de enpite, e leplisouvan, li kite yon gwo twomatis kap pèp ak moun ki viktim de fleyo sa. Nimewo sa ede w konprann pi byen nan bay ekzanp sou koman yon peyi tankou Chili rive abôde kesyon sa a.

Anpil moun pa konnen kote mo Primati a soti. Kiyès ki te envante l e kilè, nou menm ann Ayiti, nou komanse sèvi ofisyèlman ak li nan vokabilè politik nou.