Een audiowandeling door de Amsterdamse Rivierenbuurt (1933 - 1945)

Eindpunt van de wandeling.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Nationaal Archief (8 mei 1945)

---

Transcript 'Het Victorieplein'

Eindpunt van de wandeling. Van hier tot de Berlagebrug stond op 8 mei 1945, de dag van de bevrijding van Amsterdam, een dichte menigte de binnenrijdende Canadese troepen toe te juichen.

De bevrijding van Amsterdam verliep rommelig. Zaterdag 5 mei 1945 heerste er feestvreugde in Amsterdam over de capitulatie van de Duitse bezettingsmacht. Maar de Duitsers waren er nog; het kwam tot vuurgevechten tussen Nederlanders en Duitsers. Tijdens zo’n vuurgevecht op maandag 7 mei op de Dam, die volstond met feestvierende mensen, vielen tweeëntwintig doden en meer dan honderd gewonden.

Een verkenningseenheid Britse gevechtswagens was die dag de stad binnengereden. Het verzet arresteerde NSB-ers. Een aantal Amsterdammers ging zich te buiten aan wraakacties; vrouwen die met Duitsers waren omgegaan (‘moffenhoeren’) werden kaalgeknipt. Dan, dinsdag 8 mei: de grootse intocht, via de Berlagebrug, van de Canadese troepen – de nieuwe en zeer tijdelijke bezettingsmacht.

Vijfendertig jaar later, op Bevrijdingsdag 5 mei 1980, deden Canadese oud-strijders hun triomfantelijke intocht nog eens over. De schrijver en beeldhouwer Jan Wolkers heeft dit gegeven gebruikt in zijn roman De perzik van onsterfelijkheid (1980). Wolkers woonde rond 1980 zelf in de Rivierenbuurt, en wel in een atelierwoning in de Zomerdijkstraat 22, waar eerder Gerrit van der Veen woonde. Als beeldhouwer vervaardigde Jan Wolkers voor Amsterdam een monument ter nagedachtenis van de doden van Auschwitz. Het heet ‘Nooit meer Auschwitz’. De gebroken spiegels van het monument weerspiegelen een eeuwig geschonden hemel. Het is sinds 1993 te bezichtigen in het Wertheimpark, dicht bij de Hollandsche Schouwburg.

Van mei tot september 1945 vierde Amsterdam zijn bevrijding, met massale feesten. Toch zijn er heel wat mensen geweest die daar niet aan deelnamen, eenvoudig omdat ze geestelijk en/of lichamelijk gebroken waren. De nasleep van de Hongerwinter bijvoorbeeld maakte het nodig dat in Amsterdam tweeëntwintig poliklinieken voor de verzorging van hongeroedeem patiënten werden geopend.

Officieel georganiseerde feesten waren er op 26, 27 en 28 juni. Op de Dam en elders vonden plechtigheden plaats. In de Rivierenbuurt begon dit driedaagse feest al eerder. Voor maandag 25 juni, 20.30 uur, stond een Moederhulde aangekondigd, ‘om onze moeders, vrouwen en zusters te danken voor haar bovenmenselijke krachtsinspanning in de afgelopen vreselijke winter’. Spreker was dominee P.G. Kunst (we kennen hem uit aflevering 18). Plaats: Merwedeplein, bij slecht weer de Waalkerk.

De dagen daarop waren er optochten, reed een praalwagen die de rivieren symboliseerde door de buurt, en werden er kinderfeesten, gekostumeerde wedstrijden en dansfestijnen gehouden. De ernst mocht niet worden vergeten, daarom omvatte het programma van dinsdagochtend 26 juni een kranslegging op de executieplaats bij Rozenoord.

Op Rozenoord, een plek bij de Amstel genoemd naar de rozenkwekerij die daar ooit was, werden in de laatste maanden van de oorlog meer dan honderd Nederlanders door de Duitse bezetter doodgeschoten. Deze executies vonden plaats als represaille voor verzetsdaden. Op initiatief van buurtbewoners werd er in 2015 een monument opgericht. Ieder jaar houden buurtbewoners op de avond van 4 mei een stille tocht van het gebouw van Speeltuin Zuid naar Rozenoord om daar de doden te herdenken.

Je kunt Rozenoord bereiken door in de zuidelijke richting de Amsteldijk te volgen tot voorbij de begraafplaats Zorgvlied. Maar dat is een andere wandeling.

Route naar locatie 38

Links zie je de Wolkenkrabber en het beeld van Berlage. Je bent terug bij het Victorieplein.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Amsterdam Museum (route periode 1936 - 1942)

---

Transcript 'Tram 8'

Deze tramlijn reed van de Rivierenbuurt naar het Centraal Station, via de Jodenhoek. Lijn 8 vervoerde veel Joodse passagiers. De anti-Joodse acties van de NSB, begin 1941 (genoemd in aflevering 22), vonden ook bij de tram plaats. In de Weesperstraat, toen nog een smalle straat door de oude Joodse buurt, gebruikte een conducteur van lijn 8 een keer zijn wisselijzer om NSB-ers die Joden molesteerden van de tram te slaan.

Op 9 juli 1942 werd de lijn opgeheven, na het verbod aan de Joden om per tram – of welk vervoermiddel dan ook – te reizen.

Toch stapten er in 1942-1943 nog Joden op de tram – onder dwang en vaak ’s nachts. De bezetter gebruikte het trambedrijf voor het transport van de Joden uit hun woonbuurten naar de Hollandse Schouwburg en naar de treinen met bestemming Westerbork. Het beeld van de spookachtige nachtelijke tramritten is door de schrijfster Grete Weil opgeroepen in haar roman ‘Tramhalte Beethovenstraat’.

Route naar locatie 37

Je bereikt nu de hoek Rijnstraat/Vrijheidslaan. In de jaren 1923-1942 reed hier Tram 8.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Verzetsmuseum (nummer 40, 26-11-1944)

---

Transcript 'Fruitwinkel/avondwinkel De Ster'

Deze winkel was eigendom van de familie Cuijpers: de familie woonde boven de winkel. De laatste drie jaar van de oorlog was de zaak gesloten wegens schaarste aan goederen en de rompslop van het distributiestelsel. Hier zaten van eind 1942 af vier joodse onderduikers. Een van de onderduikers kon na een aantal maanden de spanning van het onderduikersbestaan niet meer verwerken. Hij maakte met behulp van vergif een eind aan zijn leven. Vader en zoon Cuijpers namen vlak voor spertijd (die om acht uur ’s avonds in ging) zijn lichaam tussen zich in, en legden het neer achter de tweede pilaar van de galerij van het hoekhuis aan de Amstellaan, nu Vrijheidslaan. Het lijk werd al gauw gevonden. Onmiddellijk ging de Duitse politie in de omgeving op onderzoek uit, maar die kon de herkomst van de dode niet vaststellen.

Zoon des huizes Eduard Cuijpers maakte een nieuwsbulletin op basis van berichten van de Engelse radio. Onder de naam De Vrije Stem werd het in een dagelijkse oplaag van ca. acht stuks getypt en uitgedeeld aan kennissen: de bedoeling was dat die kennissen op hun beurt kopieën maakten en doorgaven.

De Vrije Stem van zaterdag 5 mei 1945 (nummer 165) bracht het nieuws van de capitulatie van de Duitse troepen in Nederland. Het was uitgevoerd in de kleuren oranje, wit en blauw.

Route naar locatie 36

Je passeert nummer 63. Hier zat vroeger de sigarenwinkel Sacksioni. Voor de oorlog was deze winkel gevestigd op nummer 237 en heette toen ‘Plan Zuid’. In de bezettingstijd raakte de toenmalige eigenaar als gevolg van de anti-Joodse maatregelen zijn zaak kwijt. Schuin aan de overkant op nummer 62 bevond zich ten tijde van de bezetting fruitwinkel/avondwinkel De Ster.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: NIOD (24-02-1939)

---

Transcript 'Café-ijssalon Koco'

De eigenaars van deze zaak, de uit Duitsland gevluchte Joden Ernst Cahn en Alfred Kohn, bezaten ook de ijssalon Koco aan de Van Woustraat (van aflevering 22).

Koco-Rijnstraat werd al voor de oorlog door Nederlandse fascisten tot doelwit gekozen van een anti-joodse actie. Op woensdag 24 mei 1939 had een groep NSB-ers de zaak aangevallen. Het nieuws van de aanval leidde tot felle protesten. Een aantal NSB-ers werd gearresteerd. De rechter legde drie daarvan gevangenisstraf op. Cahn en Kohn raakten de avondvergunning voor hun twee ijssalons kwijt, alsof ze mede schuldig waren. Op 12 februari 1941 werden de ruiten van Koco-Rijnstraat door WA-mannen ingegooid. Na die gebeurtenis ontstond de knokploeg van Koco-bezoekers die ook Koco aan de Van Woustraat tegen de WA zou verdedigen.

Route naar locatie 35

Je loopt verder door de Uiterwaardenstraat, langs de huisnummers 90-116. Je bereikt de Rijnstraat. Hier ga je rechtsaf. Je volgt de Rijnstraat. Je passeert twee dwarsstraten: eerst de Trompenburgstraat, dan de Lekstraat. Om de wandeling te voltooien blijf je de rechterkant van de Rijnstraat volgen. Op de nummers 71-73 bevond zich het tweede filiaal van Kohn & Co, café-ijssalon Koco.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: NIOD (20 juni 1943)

---

Transcript 'De razzia van 20 juni 1943'

Zondag 20 juni 1943 was de laatste grote razzia op de Joden in Amsterdam. De actie vond plaats in Amsterdam-Oost en in de zuidelijke stadsdelen. De Duitse politie liet zich bij deze gelegenheid assisteren door leden van de Joodse ordedienst van kamp Westerbork. Deze ordedienst, die uit Duitse Joden bestond, was in Westerbork bijzonder gehaat.

De Rivierenbuurt werd die ochtend omsingeld. Politie-omroepwagens reden door de buurt. Uit de luidsprekers schalden bevelen: ‘De Joden moeten zich voor onmiddellijk vertrek gereed houden! De andere bewoners mogen zich niet op straat begeven!’ Bewapende politiemannen kamden de buurt uit.

Ze controleerden persoonsbewijzen en dreven de joden die ze aantroffen naar het Daniël Willinkplein (nu Victorieplein), dat dienst deed als verzamelplaats.

Van de verschillende verzamelplaatsen werden de duizenden opgehaalde Joden naar station Muiderpoort in Oost overgebracht, vanwaar het transport per trein verder ging naar kamp Westerbork.

De nazi-functionarissen die in Nederland de deportaties leidden, maakten de balans op. Bij de actie van 20 juni 1943 waren 5550 (!) Joden opgehaald, waarmee van de 140.000 Nederlandse Joden er nu 100.000 geboekt stonden als ‘verwijderd’. Bleven over 20.000 Joden uit verschillende, door de nazi’s afgezonderde categorieën, zoals gemengd gehuwden. Verder waren er nog 20.000 Joodse onderduikers. De onderduikers werden, volgens de Duitse overheidsdienaren, in toenemende mate door verklikkers aangebracht.

Route naar locatie 34

Je loopt verder door de Gaaspstraat langs de speeltuin. Je kruist de Trompenburgstraat en vervolgt je weg door de Gaaspstraat. Bij de volgende dwarsstraat, de Uiterwaardenstraat, ga je rechtsaf. Deze straathoek kun je herkennen op de foto van de volgende aflevering, een amateurfoto gemaakt tijdens de razzia van 20 juni 1943.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Zuidelijke Wandelweg (still uit Youtube-filmpje)

---

Transcript 'Markt voor Joden'

Dit monument herinnert eraan dat de scheiding die de bezetter aanbracht tussen Joden en niet-Joden ook de kinderen trof. Joodse kinderen kwamen apart te staan. Het herinnert in het bijzonder aan een op 3 november 1941 uitgevoerde maatregel. Op die dag werd op het speeltuinterrein een markt geopend, alleen toegankelijk voor Joden. In totaal kwamen er vier van dergelijke markten in de stad. Andere markten waren voor Joden verboden. Na de vestiging van de markt aan de Gaaspstraat vernielden niet-Joodse buurtgenoten het hek en hingen een spandoek op: ‘We willen met de Joden naar de markt gaan’. Op het monument staat dat van de 17.000 joodse buurtbewoners er 13.000 in de vernietigingskampen zijn omgebracht.

Het monument is vervaardigd door beeldhouwster Truus Menger- Oversteegen, een vrouw uit het verzet. Samen met Hannie Schaft, het op 17 april 1945 door de nazi’s in de Kennemerduinen doodgeschoten ‘meisje met het rode haar’, maakte zij deel uit van een Haarlemse groep die gewapende acties uitvoerde.

Ieder jaar op 3 november vindt bij het kindermonument een herdenking plaats. Basisschool Het Kindcentrum Catharina aan de Vechtstraat tegenover de speeltuin, heeft het monument ‘geadopteerd’. Tegenwoordig wonen er in de buurt kinderen van allerlei afkomst: Marokkaans, Turks, Surinaams, Nederlands. Het ideaal van de speeltuin is dat deze kinderen samen spelen, zodat ze leren met elkaar te leven. Tot elke prijs moet worden voorkomen dat zich opnieuw gebeurtenissen als in 1940-1945 voltrekken. De aan de speeltuinvereniging gelieerde stichting Kindermonument houdt zich bezig met jeugdvoorlichting over de bezettingstijd en verzamelt verhalen op zijn website.

Route naar locatie 33

Je gaat de Gaaspstraat in. Bij de ingang van de speeltuin zie je een beeldhouwwerk dat spelende kinderen voorstelt, waarbij twee kinderen staan toe te kijken, zij mogen niet meedoen. Dit is het kindermonument ‘Markt voor Joden’.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (4 december 1947)

---

Transcript 'De speeltuin Amsterdam-Zuid'

Speeltuin Amsterdam-Zuid kwam er in 1923. Een van de oprichters was Henk Lucassen, die eerder ook tot de oprichters van woningbouwvereniging Amsterdam-Zuid had behoord. De idealen van de woningbouwvereniging en de speeltuinvereniging waren met elkaar verbonden.

Het ging erom dat de arbeiders goede woon- en levensomstandigheden kregen; dat ze niet meer in krotten hoefden te wonen en dat hun kinderen op een gezonde manier hun vrije tijd konden doorbrengen.

Bij de speeltuinvereniging Amsterdam-Zuid wordt tot op de dag van vandaag de sociale geschiedenis van de buurt, het verhaal van de arbeidersstrijd, in ere gehouden. Hier vlakbij, aan de Trompenburgstraat (huisnummers 45-95) staat al sinds 1915 een tastbaar resultaat van de strijd. Het is een complex arbeiderswoningen dat de arbeiders van onder meer de gasfabriek aan de Amstel door middel van hun woningbouwvereniging Amsterdam-Zuid hebben gerealiseerd.

Route naar locatie 32

Je keert de remise de rug toe en loopt door de Lekstraat naar de hoek met de Gaaspstraat. Het terrein links voor je is de speeltuin Amsterdam-Zuid.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (mei 1927)

---

Transcript 'De tramremise Lekstraat'

Op dinsdag 25 februari 1941 probeerden gemeentearbeiders in alle vroegte de door de CPN voorbereide staking op gang te brengen. De staking was een protest tegen de eerste razzia’s onder de Amsterdamse Joden (al aan de orde in aflevering 22). Omstreeks half zes die ochtend lukte dat overtuigend hier, bij de remise Lekstraat. Een conducteur die om zeven uur arriveerde merkte dat de grote deuren gesloten waren, gewoonlijk stonden ze om deze tijd open. Driemaal achtereen probeerde hij de deuren alsnog open te maken, steeds werden ze weer dicht gesmakt. Even later verscheen de directeur van de gemeentetram ten tonele, die in een toespraak trachtte de verzamelde stakers tot andere gedachten te brengen. De krachtmeting was begonnen. Een bestuurder reed uit; stakers sprongen voor de wagen. Er werd geschreeuwd: ‘Rij dan als je durft, fascist! Verrader!’ Personeel en buurtbewoners kregen manifesten uitgereikt. ‘Protesteert tegen de Afschuwelijke Jodenvervolgingen’ stond erin, en ‘Beseft de Enorme Kracht van Uw Eensgezinde Daad! Staakt! Staakt! Staakt!’

Heel Amsterdam ging in staking, het ene bedrijf na het andere, ‘’t Was als een olievlek’, schreef een journalist opgewonden in zijn dagboek. ‘Lege straten. Geen trams, bijna geen auto’s. (…) De winkels waren bijna overal gesloten. Staking – algemene staking! Tegen de Jodenvervolging, tegen de onmenselijkheid, tegen het “aan ons de straat” van WA en ander Mussertgeboefte’.

Om tien uur-half elf deed bij de remise het gerucht de ronde dat de staking verloren was. Prompt reden er weer trams uit. Maar de meeste kwam niet ver. Via de Amstellaan en de Amsteldijk ging een stoet trams naar de remise terug. ‘Gewonnen. De stilte keerde!’, vervolgde de journalist zijn dagboekverslag. ‘De straat was leeg. Op straat vlogen mensen, die elkaar tevoren nooit gesproken hadden, elkander om de hals! (…) En deze mensen, mensen die voor het eerst sinds maanden weer ronduit praatten, die hun mening uitschreeuwden, tartend, zelfbewust. Dit is onze dag! Onze Dag! Onze dag! – We zullen ze laten zien wie hier de baas is, schreeuwde een man over het volle Willinkplein!’ (Het Willinkplein is in 1946 ter ere van de bevrijding omgedoopt tot Victorieplein.)

De tweede dag van de staking, woensdag 26 februari, greep de Duitse bezetter hard in. Trambestuurders werden van huis gehaald en gedwongen de tram te besturen. Duitse en Nederlandse politie reed mee. Duitse soldaten schoten uit overvalwagens op de menigte; ook wierpen ze handgranaten tussen groepen stakers.

In Amsterdam vielen die dag negen doden. Onder druk van dit geweld gingen de meeste mensen de volgende dag weer aan het werk.

De staking had een hele nasleep. Een aantal stakers werd gevangen gezet; vier kregen de doodstraf. Amsterdam moest een hoge boete betalen. Bovendien moest de stad accepteren dat er een andere burgemeester kwam, een NSB-er. Ook twee andere plaatsen waar gestaakt was, Haarlem en Zaandam, werden beboet en van een NSB-burgemeester voorzien.

Route naar locatie 31

Je loopt terug van de Berlagebrug richting de Amsteldijk. Je steekt vervolgens linksaf over naar de hoek Amsteldijk/Vrijheidslaan. Let op de verhoogde hoekpanden die de toegang tot de buurt markeren. Dan steek je de Amsteldijk over en blijf je deze op het rechter-trottoir volgen. Blijf rechtdoor lopen, met links van je de Amstel. Je passeert de achterkant van de tramremise. Je gaat de eerstvolgende zijstraat in, de Kromme Mijdrechtstraat. Via de Kromme Mijdrechtstraat die sterk naar rechts afbuigt, bereik je de voorkant van de tramremise.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (opening op 28 Mei 1932)

---

Transcript 'De Berlagebrug'

De Berlagebrug is het enige bouwwerk in de sfeer van Plan Zuid dat door Berlage zelf is ontworpen. De brug kwam in 1932 klaar en werd meteen Berlagebrug genoemd – de bouwmeester leefde toen nog. Samen met de Amstellaan, nu Vrijheidslaan, vormde de Berlagebrug indertijd de belangrijkste zuidoostelijke toegang tot Amsterdam. De Duitse troepen kwamen in 1940 via de Berlagebrug de stad binnen; in 1945 begroetten de Amsterdammers hier de Canadese bevrijders.

Aan het brugwachterstorentje bij het midden van de brug is een plaquette bevestigd met een Engelse tekst (vertaald in het Nederlands staat er ‘Deze gedenkplaat wordt aangeboden aan de stad Amsterdam door Canadese soldaten die hebben gediend in Nederland, om de bevrijding van Nederland te gedenken, en uit erkentelijkheid voor de goedgunstige gastvrijheid verleend door het Nederlandse volk aan de Canadese strijdkrachten’).

Route naar locatie 30

Je bereikt de Amsteldijk en steekt over naar de Berlagebrug, je loopt aan de linkerkant naar het midden van de brug.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Archief Parool (eerste nummer 10 februari 1941)

---

Transcript 'Frans Goedhart'

Frans Goedhart was communist geweest. In de jaren dertig keerde hij zich tegen het communisme en fascisme, en ook tegen de Nederlandse politiek van neutraliteit, die vooral bestond in een angstvallige houding tegenover nazi-Duitsland. Vroeg in de bezettingstijd – eind juli 1940 – begon hij een gestencild illegaal blaadje, ‘Nieuwsbrief van Pieter ’t Hoen’ geheten. Hij verspreidde het zelf in zijn eigen buurt. Het zou uitgroeien tot een van de belangrijkste verzetskranten: Het Parool.

Goedhart kreeg in het begin ondersteuning van een groepje mensen die elkaar uit de Arbeiders Jeugd Centrale kenden, een socialistische jeugdbeweging. Dit was de groep rond Arie Addicks. Addicks woonde ook in de Rivierenbuurt, in de Boterdiepstraat. Op 2 september 1941 probeerden twee Nederlandse rechercheurs hem thuis te arresteren. Er ontstond een vechtpartij, waarbij zijn vader door een politiekogel dodelijk werd getroffen. Arie kon ontsnappen, maar niet voor lang: op 8 oktober hingen in heel Amsterdam plakkaten waarop stond dat hij ‘door een krijgsraad der S.S. en politie’ ter dood was veroordeeld, waarna meteen de executie had plaatsgevonden.

Het Parool hoort tot de verzetskranten die na de oorlog werden voortgezet, nu als regulier blad. Bij de kop van Het Parool staat nog altijd ‘vrij en onverveerd’ en ‘opgericht in het oorlogsjaar 1940’.

Route naar locatie 29

Je loopt terug naar de Vrijheidslaan en vervolgt je weg richting de Berlagebrug. Je wandelt hier langs de architectuur van Michel de Klerk, met de verspringende balkons. Je passeert het adres Vrijheidslaan 22, in de oorlogsjaren het adres van Frans Goedhart.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (1932)

---

Transcript 'Het Meerhuizenplein'

Voor je zie je de Meerhuizenschool, de lagere school van David Koker (van aflevering 12). Links om de hoek van het plein, naast de ronde uitbouw, vind je huisnummer 34. Op de zolderverdieping van dit adres woonde de communist Karel Neyssel die in de Spaanse burgeroorlog had meegevochten en die nu aan het verzet deelnam. Op initiatief van een ondernemende Duitse emigrant begon Neyssel een atelier waar, uit mica en kunstleer, foto-etuitjes en portefeuilles werden gemaakt. Het atelier was gevestigd in de ‘toren’ boven de zolder. Er werkten drie of vier kameraden, onderduikers en verzetsmensen. De functie van het atelier was tweeledig. Ten eerste diende het als dekmantel voor verzetsactiviteiten. Ten tweede konden de onderduikers door hun werk hier in hun onderhoud voorzien.

De atelierhouder werd in de herfst van 1942 gearresteerd en gevangen gezet. Na een verblijf als gijzelaar in het kamp Vught kwam hij in juli 1943 plotseling vrij. Hij vatte het verzetswerk weer op.

De huizen van het Meerhuizenplein en wijde omgeving – tot het Amstelkanaal en de Amsteldijk, en tot voorbij de Rijnstraat en de Vrijheidslaan – zijn in de jaren 1921-1923 gebouwd als afzonderlijk project in Plan Zuid, in opdracht van Amstels Bouwvereniging, een samenwerkingsverband van een aantal bouwondernemers. De architecten mochten hier alleen de gevelwanden ontwerpen, niet het binnenwerk. Dit wordt wel schortjesarchitectuur genoemd.

Route naar locatie 28

Je loopt verder door de Kromme Mijdrechtstraat en bereikt het Meerhuizenplein.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Delpher (eerste nummer van 23 november 1940)

---

Transcript 'De kapperswinkel van Nico Zwart'

Kapper Zwart vestigde zich hier in mei 1939. De zaak werd een vertrouwd adres voor een aantal communistische verzetsmensen in de buurt. De Communistische Partij van Nederland (CPN) was op 20 juni 1940 verboden: de partij werkte illegaal verder. Bij de nieuwe, illegale opzet van de CPN hoorde ook een ondergrondse krant. Het eerste nummer van die krant, De Waarheid, verscheen op 23 november 1940. Het bleef niet bij de uitgaven van dit blad; van de persen en stencilmachines van de CPN kwamen verder plaatselijke Waarheidsbulletins en allerlei pamfletten. De kapperszaak van Zwart diende als verspreidingspunt van De Waarheid, als basis voor plak-acties en als plaats van overleg. Dit duurde tot 1943, toen Nico Zwart gevangen werd gezet in het kamp Vught. Hij overleefde het kamp; zijn zaak kon hij op het oude adres heropenen.

Route naar locatie 27

Je keert terug naar de hoek Rijnstraat/Vrijheidslaan. Je steekt dan rechtdoor de Rijnstraat over, en volgt het linker trottoir van de brede Vrijheidslaan. Je loopt door de tweede zijstraat links, de Kromme Mijdrechtstraat. Die straat ga je in. Rechts op nummer 3, zat vroeger de kapperswinkel van Nico Zwart.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Nationaal Archief (19 februari 1964)

---

Transcript 'H.P. Berlage'

Dit in 1960 geplaatste beeld van Hendrik Petrus Berlage is gemaakt door Hildo Krop. Op de sokkel staat kortweg:

BERLAGE

BOUWMEESTER

1856-1934

Berlage kijkt hier in de richting van de door hem ontworpen en naar hem genoemde brug, de Berlagebrug. Rondom hem strekt zich het resultaat uit van zijn Plan Zuid.

Berlage ontwierp de fameuze Koopmansbeurs aan het Damrak, de Beurs van Berlage, een gebouw dat geldt als vroeg voorbeeld van het moderne, van oude stijlen bevrijde bouwen. Hij ontwierp ook ‘De Burght’ van de Algemene Nederlandse Diamantwerkers Bond (ANDB), vlakbij Artis. Met dit gebouw kon Berlage zijn ideaal gestalte geven: bouwkunst voor de gemeenschap, voortkomend uit de gezamenlijke arbeid van kunstenaars en ambachtslieden onder leiding van de bouwmeester. Kenmerkend voor Berlage was ook het nooit uitgevoerde, utopische project van het Pantheon der Mensheid, een soort tempel die de harmonie tussen de volkeren zou symboliseren en bevorderen.

Route naar locatie 26

Voor de Wolkenkrabber zie je het standbeeld van Hendrikus Petrus Berlage.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (ca. 1936)

---

Transcript 'De Wolkenkrabber'

De Wolkenkrabber van architect J.F. Staal werd in 1932 voltooid. Het flatgebouw was indertijd uniek in Nederland. Het is achtenveertig meter hoog en telt elf verdiepingen. De architectuur vertoont kenmerken van zowel de Amsterdamse School als van het functionalisme.

Enkele toenmalige bewoners van de Wolkenkrabber hebben verzetsactiviteiten ontplooid. Lou Lichtveld bijvoorbeeld. Deze trad na de dood van redactielid Gerrit van der Veen toe tot de redactie van De Vrije Kunstenaar, het blad van het kunstenaarsverzet. De Surinamer Lichtveld heeft nooit veel over zijn verzet meegedeeld – ‘’t Is maar beter stille dingen stil te laten”, citeert hij de dichter Adriaan Roland Holst. Lou Lichtveld publiceerde onder zijn schrijversnaam Albert Helman verzetspoëzie en in 1946 een biografie over Gerrit van der Veen.

Op de bovenste verdieping van de Wolkenkrabber woonde Gerben Sonderman, testpiloot en oorlogsvlieger. Hij beschikte over een in 1940 gedemonteerd en veilig opgeborgen sportvliegtuig dat hij bij de bevrijding weer in elkaar zette. Hij maakte er een ererondje mee rond de Wolkenkrabber; beneden feestte de menigte. Na een noodlanding in de Haarlemmermeer bleek het toestel niet onherstelbaar beschadigd. Piloot en vliegtuig hebben nog diensten bewezen aan het Militair Gezag, dat in de overgangstijd naar het herstel van de democratie het bewind over Nederland voerde.

Route naar locatie 25

Je vervolgt je weg door de Rijnstraat, tot de hoek Rijnstraat/Vrijheidslaan. Hier ga je rechtsaf tot even voorbij de galerij. Schuin aan de overkant van het Victorieplein zie je de hoogbouwflat die bekend staat als de Wolkenkrabber.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (ca. 1941-1943)

---

Transcript 'Café Zuid'

Voor Café Zuid vond in de oorlog een gedenkwaardige ontmoeting plaats. Het was een schitterende zomerdag in 1943. De cabaretier en radio-presentator Frans Nienhuijs had in de Rijnstraat geprobeerd met zijn distributiebonnen - en geld - voedsel te kopen, zonder veel resultaat. Hij stak de straat over – en stond plotseling oog in oog met Johnny & Jones.

Ze droegen de gele ster. Nienhuijs wist niet beter of ze zaten in kamp Westerbork; ze konden onmogelijk nu door de Rivierenbuurt lopen.

Johnny & Jones verklaarden dat zij met een paar dagen verlof uit Westerbork in Amsterdam waren geweest en zich nog diezelfde avond moesten melden om weer naar Westerbork te worden teruggebracht. Nienhuijs bezwoer het duo om onder de duiken, maar daar wilden ze niets van weten, ze hadden het naar hun zeggen goed in Westerbork.

Johnny & Jones verzwegen dat als ze niet naar Westerbork terugkeerden, de kampleiding represaillemaatregelen zou nemen tegen de achterblijvers. Het duo zal ook uitdrukkelijk hebben moeten beloven alleen gunstige dingen over het kampleven te vertellen.

Nienhuijs kende Johnny & Jones goed. Voor de oorlog waren ze met overweldigend succes opgetreden in zijn eigen cabaret-ensemble. Johnny & Jones hebben meer dan eens van Westerbork uit bezoeken aan Amsterdam gebracht, mogelijk voor hun werk in de vliegtuigsloperij. In augustus 1944 maakten ze van de gelegenheid gebruik om tijdens een nachtelijke sessie in een Amsterdamse studio hun Westerbork-liedjes op de plaat te zetten.

Route naar locatie 24

Je loopt de Van Woustraat verder uit en gaat de brug over het Amstelkanaal over. Je bent terug in de Rivierenbuurt en vervolgt je weg door het verlengde van de Van Woustraat, de Rijnstraat. Je passeert op 36, na de hoek Rijnstraat/IJselstraat, Café Zuid.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Archief Verzetsmuseum (Microfilm verstopt in een scheermes)

---

Transcript 'De fotozaak van Wim Prins'

Fotograaf Wim Prins vervaardigde in de jaren 1943-1944 microfilms van illegale documenten voor verschillende verzetsgroepen. Hij maakte deel uit van de OD, de Ordedienst, een verzetsgroep die voortkwam uit hoge militaire kringen.

Tijdens de bezetting hield de OD zich bezig met geheime verbindingen, spionage en sabotage. De microfilms van Prins bereikten langs ‘de Zwitserse Weg’ de Nederlandse regering in Londen. De Zwitserse Weg was een smokkel- en ontsnappingsroute die via het bezette België en Frankrijk naar het neutrale Zwitserland of Spanje voerde.

De OD stond onder leiding van Jonkheer P.J. Six, wiens ideaal een Oranje-gezind conservatief-liberaal Nederland was. Bij het einde van de Duitse bezetting moest volgens hem de OD de macht in handen nemen, om ‘revolutionaire woelingen’ te voorkomen.

Route naar locatie 23

Je loopt nu weer terug door de Van Woustraat, steekt opnieuw over, en vervolgt je weg langs de even huisnummers. Op nummer 190 was vroeger de fotozaak van Wim Prins gevestigd.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Advertentie Centraal blad voor Israëlieten in Nederland (sept. 1938)

---

Transcript 'IJssalon Koco'

Aan deze pui is in februari 1992 een hoge, smalle gedenkplaat bevestigd, die niet direct opvalt. De tekst luidt:

WOENSDAG 19 FEBRUARI 1941. HIER WAS GEVESTIGD IJSSALON

KOCO. EIGENAREN WAREN DE DUITS-JOODSE VLUCHTELINGEN

E. CAHN EN A. KOHN. ZIJ VORMDEN SAMEN MET VASTE

BEZOEKERS DE KNOKPLOEG DIE ZICH OP 19 FEBRUARI

DAADWERKELIJK HEEFT VERZET TEGEN DE DUITSE BEZETTER.

CAHN WERD DAAROP GEARRESTEERD EN ALS EERSTE IN

NEDERLAND TERECHT GESTELD. DEZE GEBEURTENIS WERD

MEDE GEVOLGD DOOR GROTE RAZZIA’S OP 22 EN 23 FEBRUARI

ONDER JOODSE AMSTERDAMMERS. DEZE WAREN AANLEIDING

VOOR DE FEBRUARISTAKING DIE OP 25 FEBRUARI 1941

UITBRAK. ALS MASSAAL PROTEST TEGEN DE JODENVERVOLGING.

GEDENK DE STRIJD TEGEN HET NAZISME EN FASCISME!

Begin 1941 bestormde de WA, de geüniformeerde ‘Weerbaarheidsafdeling’ van de Nederlandse nazipartij NSB, herhaaldelijk de horecagelegenheden aan het Rembrandtplein en het Thorbeckeplein. Ze probeerden daar bordjes op te hangen, ‘Joodse gasten niet gewenst’. Joodse en niet-joodse Amsterdammers vormden samen knokploegen en keerden zich tegen de WA. Tijdens een vechtpartij in de Jodenhoek raakte een WA-man dodelijk gewond. Dit gebeurde op 11 februari. Hierop werd de Joodse buurt enkele dagen afgesloten, tot 13 februari. En met ingang van 14 februari werd er op last van de nazi-autoriteiten een ‘eigen’ Joods bestuur ingevoerd: de Joodse Raad voor Amsterdam.

De WA had het onder meer gemunt op de twee Koco-zaken; de tweede Koco bevond zich in de Rijnstraat. Een rond Koco verzamelde knokploeg joeg de WA enkele malen op de vlucht. Op 19 februari 1941 werd de gebarricadeerde deur van Koco-Van Woustraat geforceerd.

De mannen die er binnenvielen kregen ammoniakgas in hun gezicht gespoten – een cilinder met dit gas was altijd in de zaak aanwezig, voor de koeling van het ijs. Helaas bleken de belagers van Koco deze keer geen WA-lieden te zijn, maar Duitsers, leden van de Ordnungspolizei. Erger kon niet.

De bezettingsmacht hield nu een ‘strafexpeditie’ in de Jodenhoek, op zaterdag 22 en zondag 23 februari. Meer dan vierhonderd joodse jongens en mannen werden door de Ordnungspolizei bijeen gedreven, mishandeld en in vrachtwagens afgevoerd. Dit alles gebeurde op klaarlichte dag. Amsterdam reageerde verontwaardigd. De tijd is rijp voor massale actie, concludeerden leden van de illegale Communistische Partij van Nederland (CPN). Het hele Amsterdamse partijapparaat werd ingeschakeld om de werkers in de bedrijven tot een algemene staking op te roepen.

De opgepakte Joden werden via kampen in Nederland en Duitsland naar het concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk gedeporteerd. Daar zijn ze tewerk te gesteld in de steengroeve; na korte tijd was niemand van deze groep meer in leven. Dat werd bekend in Nederland. Bij latere anti-Joodse maatregelen dreigden de nazi-autoriteiten eenvoudig met ‘Mauthausen’ om hun zin door te drijven. Iedereen wist dat je daar een zekere dood tegemoet ging.

Route naar locatie 22

Je loopt de P.L. Takstraat uit en gaat dan rechtsaf, door de Burgemeester Tellegenstraat. Daarna ga je opnieuw rechts, door de Talmastraat. Je kunt nog een kijkje kunnen nemen bij het fraaie Henriëtte Ronnerplein, te bereiken via de eerste zijstraat van de Talmastraat, de Henriëtte Ronnerstraat. Je volgt de Talmastraat, gaat daarna linksaf de Mauvestraat en vervolgens rechtsaf. Je bereikt nu via de Lutmastraat de Van Woustraat.

Je gaat linksaf en steekt meteen over, en loopt door tot Van Woustraat nummer 149. Hier was gevestigd ijssalon Koco.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (ca. 1940)

---

Transcript 'De Pieter Lodewijk Takstraat'

De P.L. Takstraat en omgeving vallen op door de symmetrie van de bebouwing en door de architectuur zelf. Dit geheel is een hoogtepunt van de Amsterdamse School.

Deze bouwstijl heeft als kenmerk een plastisch gebruik van baksteen: golvingen die zich over een heel huizenblok of een complete straatwand voortzetten. Daarbij dragen de vensters door hun plaats en indeling bij tot een ritmisch effect. De huizen aan de P.L Takstraat en omgeving zijn arbeiderswoningen, gebouwd in de periode 1918-1923 in opdracht van woningbouwvereniging De Dageraad. De grondslag van deze woningbouwvereniging was gelegd door de bekende socialistische voorlieden P.L. Tak en Henri Polak.

Route naar locatie 21

Je bevindt je nu niet meer in het Rivierenbuurt, maar in de Pijp. Je steekt de Jozef Israëlskade over en gaat tussen de twee aan de kade gelegen schoolgebouwen (voorzien van sculpturen van Hildo Krop) van de Berlage Scholengemeenschap door. Het schoolgebouw links diende in de oorlog als noodhospitaal voor lijders aan besmettelijke ziekten. Je wandelt nu in de Pieter Lodewijk Takstraat.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (1920)

---

Transcript 'De Jozef Israëlskade'

Deze kade is genoemd naar de Joodse schilder Jozef Israëls (1824-1911). In 1942 kregen op last van de Duitsers straten die naar Joden waren genoemd een andere naam. De Jozef Israëlskade werd Tooropkade, naar de schilder Jan Toorop (1858-1928). Al dit soort naamswijzigingen werden op 18 mei 1945 door het Amsterdamse gemeentebestuur ongedaan gemaakt.

Route naar locatie 20

Je loopt nu dezelfde weg terug tot aan een smalle houten brug aan de Amstelkade. Je gaat deze brug over en je bereikt dan de Jozef Israëlkade.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: NIOD (editie eind augustus 1944)

---

Transcript 'Trouw'

Tot de onderduikers van de verzetskrant Trouw behoorden de redacteur Sieuwert Bruins Slot en de organisatorische medewerkster Mien Bouwman, die eerder koerierswerk gedaan had, waarbij ze per trein Joodse kinderen uit Amsterdam naar onderduikadressen bracht en terugkeerde met kopij voor de krant. De Trouw-groep had begin 1945 een zware tegenslag moeten incasseren: op 19 februari was Wim Speelman, de hoofdverspreider van Trouw en verloofde van Mien Bouwman, gefusilleerd.

Trouw was een gereformeerde afsplitsing van de vrijzinnig-protestantse verzetskrant Vrij Nederland (opgericht augustus 1940). Een conflict tussen Vrij Nederland-hoofdredacteur Henk van Randwijk en hoofdverspreider Wim Speelman leidde tot de breuk. Speelman, met zijn vele contacten, voegde zich bij een groep die plannen beraamde voor een nieuwe ondergrondse krant. Ook de vroegere Vrij Nederland-redactrice Gesina van der Molen zegde haar medewerking toe. De oprichting van Trouw vond plaats op 30 januari 1943, in het huis van Gesina van der Molen te Aerdenhout.

De bezetter heeft geprobeerd Trouw te vernietigen door middel van een ultimatum: Trouw moest ophouden te verschijnen, anders zouden drieëntwintig in kamp Vught gevangen gezette Trouw-medewerkers worden doodgeschoten. Redactieleden en verspreiders namen de meest dramatische beslissing van hun leven: Trouw ging door. De drieëntwintig werden doodgeschoten, in de ochtend van 9 augustus 1944.

Vanaf eind 1944 pakte de bezetter lukraak Nederlandse mannen op voor de arbeidsinzet – dwangarbeid - in Duitsland; veel mannen vond het te gevaarlijk worden om de straat op te gaan. De verspreiding van Trouw kwam in gedrang. Speelman stelde nu een koeriersdienst per fiets in, die vrijwel helemaal door jonge vrouwen werd onderhouden. Centrum van de dienst was Amsterdam. De dienst werkte goed en er is nooit een koerierster gearresteerd.

De koeriersters vervoerden brieven, kranten, voedsel en kleren – en niet alleen voor Trouw, maar bijvoorbeeld ook voor de LO/LKP, de eveneens uit gereformeerde kring voortgekomen hulporganisatie voor onderduikers. Na de oorlog bleven zowel Trouw als Vrij Nederland bestaan.

Vrij Nederland werd een weekblad. Het eerste legaal gedrukte nummer van Trouw hing op zondag 6 mei 1945, al voor ’s ochtends de kerkdienst begon, aangeplakt op de muur van de Waalkerk.

Route naar locatie 19

Je loopt de Waalstraat uit; rechts, achter de garagedeur tussen de huisnummers 7 en 5 bevond zich tot 1937 een noodsynagoge, die overbodig werd bij de opening van de synagoge-Lekstraat. Je bereikt de Amstelkade en gaat rechtsaf. Vervolgens sla je de eerste zijstraat in, de Reggestraat. Links in de Reggestraat zat in de laatste maanden van de oorlog een deel van de leiding ondergedoken van de verzetskrant Trouw.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (7-03-1972)

---

Transcript 'De Waalkerk'

Dominee van de Waalkerkgemeente was in de bezettingstijd P.G. Kunst, die algemeen als ‘goed’ bekend stond. Een ouderling van de gemeente, Henk Dienske, leidde een van de groepen die later samengingen in de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers/Landelijke Knokploegen, afgekort LO/LKP. Hij stond aan het hoofd van de LO/LKP van Noord-Holland en Amsterdam. Dienske woonde met zijn gezin aan de Dintelstraat, maar koos een schuiladres aan de Waalstraat, hij werd ‘de meneer uit de Waalstraat’. De meneer uit de Waalstraat had regelmatig contact met ‘Bolhoed’, Gerrit van der Veen.

Dienske was zeer actief, hij fietste met tassen vol distributiebonnen en ander bezwarend materiaal door Amsterdam. 20 april 1944 werd hij gearresteerd, door toedoen van een verraadster die voor de SD werkte. Dienske hoorde tot de gevangenen die Gerrit van der Veen in de nacht van 29 op 30 april 1944 uit het Huis van Bewaring had willen bevrijden – de bevrijdingspoging die voor Van der Veen fataal afliep. Dienske heeft later gevangen gezeten in Vught. In een afscheidsbriefje op sigarettenpapier schreef hij: ‘Nederland zàl herrijzen’. Het briefje werd door een bewaker het kamp uitgesmokkeld. Dienske kwam om tijdens dwangarbeid in het concentratiekamp Neuengamme, februari 1945.

Dominee Kunst bezorgde zijn gemeente enkele keren een verrassing. In 1944-1945 beleefde Amsterdam de afschuwelijke hongerwinter. Aan alles was gebrek: voedsel, kleding, brandstof, elektriciteit. Toch ontvingen alle gezinnen in de gemeente een kerstpakketje. Op oudejaarsavond 1944 predikte dominee Kunst over het boek Openbaringen (6:8): ‘En ik zag, en zie, een vaal paard, en die daarop zat, diens naam was de Dood, en het dodenrijk volgde hem; en hun werd macht gegeven over het vierde deel der aarde om te doden, met het zwaard, met de zwarte dood en door de wilde dieren der aarde’.

Het maakte diepe indruk dat gedurende de hele dienst in de – naar buiten zorgvuldig afgeschermde – kerk het elektrische licht brandde. De benodigde stroom was clandestien afgetapt.

Route naar locatie 18

Je steekt naar links over en gaat de Waalstraat in. Bij het pleintje stond tot eind jaren tachtig een gereformeerde kerk, de Waalkerk.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (onthulling september 1939, links staat, omhoogkijkend, Gerrit van der Veen)

---

Transcript 'Wilhelmina Drucker'

Wilhelmina Drucker (1847-1925) is een van de grote persoonlijkheden uit de geschiedenis van het feminisme. Zij heeft zich onder andere ingezet voor het vrouwenkiesrecht. In Nederland kregen vrouwen in 1919 kiesrecht; het algemeen mannenkiesrecht was hier in 1917 ingevoerd. Ze publiceerde artikelen in socialistische tijdschriften en richtte een eigen blad op, Evolutie geheten. Het monument, onthuld in 1939, werd vervaardigd door Gerrit van der Veen, de latere verzetsman.

Route naar locatie 17

Je blijft op het middenplantsoen de Churchilllaan volgen. Je kruist de Maasstraat. Je loopt door tot het kruispunt Churchilllaan/Waalstraat. Bij dit kruispunt staat een beeld dat een Vrije Vrouw symboliseert, gewijd aan Wilhelmina Drucker.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (Inwijding van de grond van het toekomstige monument voor Mahatma Gandhi, 11-07-1990)

---

Transcript 'Mahatma Gandhi'

De Indiër Gandhi (1869-1948), symbool van geweldloos verzet, organiseerde massale acties van burgerlijke ongehoorzaamheid tegen de Engelse koloniale overheid van India. Gandhi propageerde de inheemse huisindustrie en riep op tot een boycot van Engelse goederen. Om zijn eisen kracht bij te zetten ging hij een aantal malen in hongerstaking. India werd in 1947 onafhankelijk.

Het monument, op 2 oktober 1990 door premier Lubbers onthuld, werd gemaakt door de beeldhouwer Karel Gomes. Het kwam tot stand door een gezamenlijk initiatief uit de Indiase en Surinaams-hindoestaanse gemeenschappen in Amsterdam.

Route naar locatie 16

Je gaat rechtsaf, de Scheldestraat in en blijft die volgen tot je de Churchilllaan, voorheen de Noorder Amstellaan, bereikt. Je steekt over naar het middenplantsoen en gaat rechtsaf; Je passeert het standbeeld van Mahatma Gandhi.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Joods Monument

---

Transcript 'De revue-artieste Henriëtte (‘Heintje’) Davids'

Op bevel van de Duitsers werd ook in het culturele leven een scheiding tussen Joden en niet-Joden aangebracht. Er kwamen o.a. Joodse orkesten en amusementsgezelschappen. De destijds beroemde revue-artiest Heintje Davids trad op in de Joodse Schouwburg, voorheen de Hollandse Schouwburg, aan de Plantage Middenlaan 24. Deze was uitsluitend toegankelijk voor Joods publiek. Met ingang van 30 juni 1942 werd het Joden verboden om de tram te nemen; bovendien moesten ze ’s avonds om acht uur binnen zijn. Toch waren er nog middagvoorstellingen in de Joodse Schouwburg: matinees. Heintje was dus ‘genoodzaakt iedere dag te voet van en naar het theater te gaan. ‘Maar alles went’, vertelde Heintje later, ‘Nog beseften wij niet, dat het de Duitsers om onze totale vernietiging te doen was’.

Op een dag in juli 1942 kwam de hoge Duitse functionaris F.H. aus der Fünten persoonlijk een einde maken aan de voorstellingen in de Joodse Schouwburg. De Schouwburg werd het doorgangshuis voor de uit Amsterdam te deporteren Joodse bevolking. Tegenwoordig is de ‘Hollandsche Schouwburg’ een gedenkplaats met een expositie over het verleden van deze plek.

Heintje Davids werd medewerkster van de Joodse Raad, maar ze had weinig vertrouwen in de beschermende kracht die van het stempel van de Raad uitging. Heintje wist uit Amsterdam weg te komen. Ze verbleef op een aantal tijdelijke onderduikadressen (boerderijen); tenslotte kreeg ze een vaste schuilplaats aangeboden. In het Pathologisch Instituut van de Universiteit van Utrecht.

Een afdeling van dit instituut deed dienst als lijkenhuis. ‘Als er gevaar dreigde’, vertelde Heintje in haar boek Mijn Levenslied (1948), ‘zouden mijn man en ik “voor lijk” doorgaan en met een label aan onze teen tussen de “andere” stoffelijke resten gaan liggen’.

Als enige van haar familie overleefde Heintje Davids de bezettingstijd. Ze woonde opnieuw in de Rivierenbuurt, nu in de Deltastraat, vlak achter de Wolkenkrabber. Het leven in de buurt vond Heintje ‘heerlijk, vooral ’s zomers. Het is net een dorp, maar niet zo bekrompen. Iedereen kent iedereen. En iedereen kent Heintje’.

Route naar locatie 15

Het Mediacollege staat op de hoek Dintelstraat/Geulstraat. Je slaat hier linksaf; de Geulstraat uit. De parkeergarage aan de linkerkant werd in de oorlog gebruikt door de Duitse Wehrmacht; na de bevrijding door de Binnenlandse Strijdkrachten.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (ca. 1935)

---

Transcript 'Amsterdamse Grafische School'

In mei 1945 werd dit schoolgebouw voor enige tijd in gebruik genomen door de Raad van Verzet. Deze organisatie was eind april 1943 opgericht met als doel de verschillende verzetsgroepen te bundelen. De RVV hield zich bezig met sabotage en ander gewapend verzet. Bij de bevrijding nam de organisatie, als onderdeel van de uit de gewapende verzetsgroepen voortgekomen Binnenlandse Strijdkrachten, de taak op zich om Duitse militairen te ontwapenen en NSB-ers en andere ‘foute’ Nederlanders te arresteren. De gevangenen werden ondergebracht in het schoolgebouw aan de overkant, Dintelstraat 60.

In november 1947 vond in de hal van de Amsterdamse Grafische School de plechtige onthulling plaats van een bronzen monument, gewijd aan het grafische verzet. Het monument, gemaakt door de beeldhouwer Hans Reicher droeg als motto: Zij hielden het vuur brandende. Te zien is het niet meer. Op een avond hebben dieven het van zijn sokkel geschroefd en meegenomen. Later kwam uit dat het was omgesmolten.

Route naar locatie 14

Je loopt terug naar de Dintelstraat en gaat linksaf. Je volgt de Dintelstraat vanaf huisnummer 61. Je kruist de Geleenstraat. Vervolgens zie je rechts in de Dintelstraat, op nummer 15, Mediacollege, voorheen de Amsterdamse Grafische School.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (hernoeming tot Anne Frank School, 1957)

---

Transcript 'De Anne Frank School'

Anne Frank bezocht deze Montessorischool van 1934 tot 1941. In 1954, bij het twintigjarig bestaan, kreeg de school de naam van Anne Frank. De gevelschildering, kleurige vlakken waarop in het handschrift van Anne regels uit haar dagboek zijn aangebracht, werd in 1983 vervaardigd door de kunstenaar Harry Visser, een vroegere buurtbewoner.

Route naar locatie 13

Even voorbij de Roerstraat, in het smalle deel van de Maasstraat steek je over. Je gaat de zijstraat rechts in, de Niersstraat. Je volgt de Niersstraat tot je voor nummer 41 staat, een gebouw met een gekleurde voorgevel. Dit is de 6e Montessori Basisschool.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: NIOD

---

Transcript 'Jacques Presser'

Jacques Presser werd na de oorlog hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Voordien was hij leraar geschiedenis; aan het Vossius Gymnasium hoorde David Koker tot zijn leerlingen.

Na de capitulatie van het Nederlandse leger vond in Amsterdam onder de Joden een groot aantal zelfmoorden plaats. Ook Presser en zijn vrouw Dé deden een poging zich van het leven te beroven. Die poging mislukte. Najaar 1940 werden de Joodse leraren ontslagen. Presser ging weer lesgeven in het schooljaar 1941-1942, nu aan het Joods Lyceum. Op 18 maart 1943 ondernam zijn vrouw een treinreisje om haar ouders te bezoeken, zonder ster en met een slecht vervalst persoonsbewijs. Ze werd gearresteerd, overgebracht naar Westerbork en van daar naar Sobibor, waar ze is vermoord, maar dat vernam Presser pas na de oorlog.

Presser dook in mei 1943 onder; de bevrijding beleefde hij in Barneveld. Na zijn terugkeer in Amsterdam ging hij wonen in de Maasstraat, op nummer 150. Zijn oude huis was ‘sinds 1943 taboe (…) ik ga zelfs nooit meer door die straat’, verklaarde hij in een interview, kort voor zijn overlijden in 1970. Presser werd onder meer bekend door ‘Ondergang’, een boek dat de geschiedenis behelst van de moord op de Nederlandse Joden.

Een sonnet van Presser, gedateerd 22 maart 1943, begint met de regels: ‘Een lentemorgen trad je uit ons huis, / in een dun bloesje, zonnig en tevreden’. Het sonnet verhaalt dan hoe de dichter, toen zijn geliefde niet terugkeerde, toch nog een dag en een nacht meende haar tred te herkennen:

‘(…) Toen kwam het formulier
Met naam en stempel, nummer van barak.
Verzoek om warme kleren. Ach, toen brak 

Mijn hart natuurlijk niet. Mijn ogen zagen
Jou ergens ver, heel ver, aan een rivier  
Van Babylon de slavenketen dragen’

Route naar locatie 12

Je vervolgt je weg door de Maasstraat. De volgende zijstraat links is de Roerstraat. Ook deze straat ga je NIET in. In de Roerstraat, op nummer 68, woonde van 1936 tot 1943 Jacques Presser.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Joods Monument

---

Transcript 'David Koker'

David Koker, geboren in 1921, groeide op in een orthodox-joods gezin. Zijn vader, Jesaja Koker, werd in 1937 kerkvoogd van de Lekstraat-synagoge. Met de Vereniging Joodse belangen in Plan Zuid ‘Benei Teimon’ [Kinderen van Zuid] had Jesaja Koker de bouw van de synagoge voorbereid.

David bezocht het Vossius Gymnasium en begon in 1940 aan de studie geschiedenis. Die studie moest hij afbreken; de universiteit werd voor Joden verboden terrein. Hij kreeg een baantje in het culturele werk van de Joodse Raad. Op 11 februari 1943, ’s avonds om elf uur, werden zijn ouders, zijn broer en hijzelf ‘gehaald’. Zij gingen naar het kamp Vught, een kamp met een merendeels niet-joodse bevolking. Hier werkten ze voor de firma Philips. ‘Philipsjoden’ genoten enige bescherming. De familie Koker bleef de dood in de gaskamer bespaard, maar niet een transport naar Auschwitz, in juni 1944, en andere kampen. Davids vader stierf van uitputting. David zelf kwam om tijdens een ziekentransport vanuit het concentratiekamp Gross Rosen naar het concentratiekamp Dachau. Het laatste bericht van David aan zijn vrienden in Amsterdam was een briefje dat hij dicht bij de grens uit de trein heeft geworpen en dat inderdaad op het juiste adres, ‘K. Van het Reve, Tooropkade 116, Amsterdam Zuid’, is bezorgd.

In kamp Vught heeft David een dagboek bijgehouden. ‘Dit dagboek’, noteerde hij op 6 maart 1943, ‘reikt over de oorlog heen’. Een enkele keer komt de Rivierenbuurt ter sprake, bijvoorbeeld waar David denkt aan zijn vriendin Nettie: ‘Als je in de Berkelstraat loopt langs het sportveld, dan kun je haar net door de Rijnstraat zien passeren. Vaak stel ik me daar op en bijna altijd ontmoet ik haar’ (12 januari 1944). Het dagboek werd in 1977 gepubliceerd met een inleiding van Karel van het Reve; een herdruk, uitgebreid met een nawoord van Davids broer Max, verscheen in 1993.

‘De mensen dragen hier hoge petten met oorkleppen die de Joodse Raad hier al of niet tegen vergoeding ter beschikking stelt. Zondagse boertjes. Ik heb veel tegenzin tegen het model. Daarom is het mij nog steeds niet gelukt er een te bemachtigen. Ofschoon ik er wel voor gelopen heb’. (Dagboekfragment uit kamp Vught, 15 februari 1943)

Route naar locatie 11

Je loopt de Jekerstraat verder uit tot aan de Maasstraat. Je gaat daar linksaf tot de eerste zijstraat links, de Biesboschstraat. Schuin aan de overkant van de Maasstraat, iets naar links, Geleenstraat 1, was IJssalon Oase waar Anne Frank vaak ijs kocht. Haar lagere school, de 6e Montessorischool, stond hier vlakbij. In de Biesboschstraat, op nummer 13 woonde David Koker. Je gaat deze straat NIET in.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (ca. 1932)

---

Transcript 'Joodse lagere school'

Met ingang van het schooljaar 1941-1942 moesten alle Joodse leerlingen naar speciale Joodse scholen. Het pand huisvestte ook een bureau – Afdeling onderwijs: administratie, financiën en toezicht – van de Joodse Raad, ingang Jekerstraat 84.

Route naar locatie 10

Je vervolgt je weg door de Jekerstraat. Aan het eind komt de straat uit op een voor de buurt karakteristiek pleintje, met rechts een schoolgebouw. In de bezettingstijd diende dit gebouw als de Joodse lagere school.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Delpher (Artikel De Waarheid 14-01-1948)

---

Transcript 'Ans van Dijk'

Joden die in 1943 wanhopig op zoek waren naar een onderduikadres, liepen gevaar in handen te vallen van Ans van Dijk. Deze vrouw, zelf Joods, beschikte in de Jekerstraat over een woning. Zij bood de woning aan als schuilplaats – maar ze deed dit met medeweten van de Duitse politie. Haar verraad bracht een groot aantal mensen naar de ondergang.

Ans van Dijk had lotgenoten aan valse persoonsbewijzen geholpen, maar was in handen van de SD, de Sicherheitsdienst gevallen. Een Nederlandse rechercheur van de SD bracht haar er toe mee te werken aan de opsporing van Joden die zich aan de deportatie hadden onttrokken. De woning aan de Jekerstraat was eigenlijk van haar eveneens Joodse vriendin Yvonne.

‘Ans had haar weten om te kopen’ vertelt Sera Anstadt in haar boek ‘Een eigen plek. Verhalen van een opgejaagde jeugd’ over haar ervaringen met Ans van Dijk. Ze had haar weten om te kopen om in ruil voor voorlopige vrijstelling van de deportatie, haar huis ter beschikking te stellen voor het opsporen van ondergedoken Joden voor zeven gulden vijftig per stuk. Sera Anstadt, kon het na de oorlog navertellen. Ans van Dijk hoorde tot de veertig mensen die in Nederland wegens in 1940-1945 gepleegde misdaden zijn doodgeschoten. Van die veertig was zij de enige vrouw.

Route naar locatie 9

Vanaf het woonhuis van Anne Frank keer je terug naar de hoek Merwedeplein/Waalstraat. Je gaat dan rechtsaf. Voorbij het plantsoen ga je linksaf de Jekerstraat in, die je volgt op het rechter trottoir. In de Jekerstraat woonde in 1943 op nummer 46-2, Ans van Dijk.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Anne Frank Stichting (rechts is Anne Frank, 1936)

---

Transcript 'Anne Frank'

Anne Frank, in 1929 geboren te Frankfurt am Main en in maart 1945 gestorven in het concentratiekamp Bergen-Belsen, woonde hier met haar vader Otto, moeder Edith en haar oudere zusje Margot. 12 juni 1942 kreeg ze voor haar dertiende verjaardag een dagboek cadeau. Haar aantekeningen hierin namen al gauw de vorm aan van brieven aan ‘Kitty’. Het dagboek van Anne werd na de oorlog door Otto Frank gepubliceerd.

De familie Frank was van Duits-joodse afkomst. Otto Frank week in 1933, nadat Hitler aan de macht kwam, naar Nederland uit. In Amsterdam trof hij voorbereidingen voor een nieuw bestaan. Vervolgens liet hij zijn gezin overkomen. Anne arriveerde het laatst; ze had een tijd gelogeerd bij haar grootmoeder in Aken.

Na het begin van de Duitse bezetting probeerden de Franks zo veel mogelijk het oude leven voort te zetten. Ze schikten zich naar de anti-Joodse maatregelen, die stapsgewijs werden ingevoerd. Op 20 juni 1942 somde Anne een aantal van die maatregelen op in haar dagboek: ‘Joden moeten een Jodenster dragen. Joden moeten hun fiets afgeven. Joden mogen niet meer in auto’s rijden. Joden mogen alleen van drie tot vijf uur boodschappen doen en alleen in Joodse winkels, waar ‘Joodslokaal’ op staat’. Het breekpunt kwam voor de familie Frank op 5 juli 1942, toen Margot een oproep ontving voor de arbeidsinzet in Duitsland. De volgende dag dook de familie onder in het Achterhuis op de Prinsengracht 263.

Op het Merwedeplein staat sinds 2005 een standbeeld van Anne. In 1994 had kunstenaar Jet Schepp het beeld al gemaakt. Dit beeld is toen echter niet in Amsterdam geplaatst maar in Purmerend. Door een handtekeningenactie van boekhandel Jimmink, gevestigd vlakbij het Merwedeplein, is er een grotere versie van het beeld gemaakt dat op het plein is geplaatst.

Margot werd door Miep Gies naar het onderduikadres gebracht. Ze gingen met de fiets. Een riskante onderneming, want Joden mochten niet meer fietsen. Margot had de ster van haar kleding verwijderd. De overige drie gezinsleden gingen lopend naar de Prinsengracht. Niet met de tram; die was voor Joden verboden. De kleding die ze dachten nodig te hebben trokken ze aan, in lagen over elkaar. Verder namen ze weinig mee. Met koffers zouden ze teveel opvallen. Miep Gies was er bij toen het gezin zich in de schuilplaats installeerde.

Zij kon zich ‘nauwelijks voorstellen wat ze voelden nu ze afstand hadden gedaan van alles wat ze op de wereld bezaten: hun huis, het verzamelde bezit van een mensenleven, Anne’s poes Moortje. Souvenirs van het verleden. En vrienden. (…) Ik liet hen maar gauw alleen’.

Route naar locatie 8

Je blijft de Waalstraat volgen en passeert de Lekstraat met rechts de synagoge. Je steekt vervolgens een brede straat met tramrails over; dit is de Rooseveltlaan, voorheen Zuider Amstellaan. Je vervolgt je weg door de Waalstraat tot je rechts een plantsoen ziet; hier is het Merwedeplein. Je gaat rechtsaf. Op nummer 37 (twee hoog) woonde van 1934 tot 1942, Anne Frank.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Advertentie in Het Joodse Weekblad 6 november 1942

---

Transcript 'De firma Wetro'

Hier bevond zich een winkel in verduisteringsgordijnen. De bezettingsautoriteiten hadden verordonneerd dat de stad ’s avonds en ’s nachts geheel donker moest zijn. Een verlicht Amsterdam kon gemakkelijk als baken dienen voor geallieerde vliegtuigen. Lopen door het verduisterde Amsterdam was niet ongevaarlijk, er zijn wel mensen in de gracht gevallen en verdronken.

De veilige route werd gemarkeerd met witte strepen op bomen en andere objecten langs de weg. Een groot deel van de bezettingstijd was er overigens een nachtelijk uitgaansverbod van kracht, de ‘spertijd’.

Route naar locatie 7

Aan het eind van de straat sla je rechtsaf. Je bent nu in de Kinderdijkstraat. Aan de zijgevel van de atelierwoningen zie je een plaquette horend bij een ‘vrijheidsboom’, de linde op de hoek.

Je steekt twee keer over. Schuin tegenover de hoek Kinderdijkstraat/Uiterwaardenstraat zie je goed dat de ateliers een glazen pui hebben aan de noordkant, waardoor kunstenaars bij daglicht konden werken zonder hinderlijk rechtstreeks zonlicht. Je vervolgt de wandeling door de Uiterwaardenstraat en loopt langs de huisnummers 200-218 naar de Waalstraat. Hier ga je rechtsaf. Je passeert het adres Waalstraat 91. Hier bevond zich in 1942 de firma Wetro, handel in verduisteringsgordijnen.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (ca. 1931)

---

Transcript 'De beeldhouwer Gerrit van der Veen'

Aan de gevel van dit pand is een gedenkplaat aangebracht: ‘Hier woonde en werkte Gerrit Jan van der Veen. Gefusilleerd 10 juni 1944 voor het vaderland’. Van der Veen keerde zich van begin af aan principieel tegen de bezetter; dit bleek al in juli 1940 toen hij weigerde een voor zijn functie bij de luchtbescherming benodigde ‘ariërverklaring’ te tekenen. Hij leidde onder meer de Persoonsbewijzencentrale (PBC), een groep die persoonsbewijzen vervalste.

Het persoonsbewijs, een identiteitskaart die iedere Nederlander verplicht bij zich moest dragen, was in 1941 door de bezetter ingevoerd. Joodse burgers hadden een J in deze identiteitskaart staan. Het systeem van de persoonsbewijzen berustte op de degelijke Nederlandse bevolkingsadministratie. Het kon gesaboteerd worden door die administratie schade toe te brengen. Daarom stak, op 27 maart 1943, een verzetsgroep onder leiding van Willem Arondeus en Van der Veen met springstoffen de brand in het Amsterdamse bevolkingsregister, toen gevestigd naast de ingang van Artis. Bijna alle deelnemers aan deze beroemde aanslag werden gearresteerd. Van der Veen ontkwam. Bij een poging om zijn gevangen kameraden uit het Huis van Bewaring aan de Weteringschans te bevrijden raakte hij zwaar gewond. Zijn arrestatie liet niet lang op zich wachten. Hij was als gevolg van zijn verwondingen verlamd geraakt, maar wilde staande sterven. Overeind gehouden door twee lotgenoten werd hij in de duinen bij Overveen doodgeschoten.

Aan de Plantage Middenlaan, in het plantsoen van de Plantage Westermanlaan, bevindt zich een monument, een liggende bronzen figuur die het kunstenaarsverzet symboliseert. Het monument is voorzien van een dichtregel van Gerrit van der Veen: ‘Wat doe je nu je land wordt getrapt en geknecht…?’

Route naar locatie 6

Je vervolgt je weg door de Hunzestraat. Je steekt de Uiterwaardenstraat over en slaat bij de Zomerdijkstraat, rechtsaf. Het tweede deel van het huizenblok rechts zijn atelierwoningen. Op nummer 22 woonde de beeldhouwer en verzetsman Gerrit van der Veen.

---  

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Anne Frank Stichting

---

Transcript 'Miep Gies'

Miep Gies voorzag de familie Frank, toen de Franks ondergedoken zaten in het Achterhuis aan de Prinsengracht, van voedsel en andere benodigdheden. Na de arrestatie van de bewoners van het Achterhuis, op 4 augustus 1944, ontdekte zij het dagboek van Anne en bracht het in veiligheid. Zij komt onder de naam Miep van Santen in het dagboek voor.

In 1933 was Miep in dienst getreden bij een firma die pectine verhandelde, een ingrediënt waarmee huisvrouwen zelf jam konden maken. Dit was de firma van Otto Frank. Met Otto Frank, zijn vrouw Edith en hun dochters Margot en Anne raakte ze al gauw bevriend.

Miep had oorspronkelijk de Oostenrijkse nationaliteit. Ze werd in 1909 geboren in Wenen. Na de Eerste Wereldoorlog kwam ze met een groep andere Weense kinderen naar Nederland om aan te sterken. Ze keerde niet naar Oostenrijk terug, maar groeide op bij een Nederlands pleeggezin. Later leerde ze de Amsterdamse gemeenteambtenaar (maatschappelijk werker) Jan Gies kennen, met wie ze in 1941 trouwde.

Route naar locatie 5

Je gaat de Hunzestraat in. Op nummer 25 woonde in de bezettingstijd Miep Gies. 

---  

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Verzetsmuseum (Op dit zolderkamertje zat van 1943 tot de bevrijding de joodse jongen W. Content ondergedoken)

---

Transcript 'Onderduikplaats'

Hier was een onderduikplaats. Een klein kamertje met een hoog raam diende als schuilplek wanneer de politie gevaarlijk dichtbij kwam.

Joden die het verhaal dat het in Duitsland of Polen ‘best mee zou vallen’ niet konden geloven en die nog een mogelijkheid zagen om te ontsnappen, zochten een schuilplaats bij niet-Joodse medeburgers; en soms lukte dat.

Later wilden veel niet-joodse mannen die zich onttrokken aan de Arbeitseinsatz, de gedwongen tewerkstelling in Duitsland, zich ook verbergen. Onderduiken voor de ‘arbeidsinzet’ werd vanaf 1943 een massaal verschijnsel.

Ook verzetsmensen die door de politie werden gezocht kozen een schuiladres om van daaruit hun activiteiten voort te zetten.

Route naar locatie 4

Je loopt door tot de straat rechts, de Hunzestraat. Dicht bij de hoek met de Lekstraat, bevond zich een van de vele adressen in de Rivierenbuurt waar zolders werden gebruikt als onderduikplaats.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Nederlands Theater Instituut (Prentbriefkaart uit 1938)

---

Transcript 'Max Kannewasser'

Hier woonde Max Kannewasser. Met Nol van Wezel vormde hij het populaire zangduo Johnny & Jones. Ze kenden elkaar van hun werk bij de Bijenkorf en door hun gezamenlijke liefhebberij, de jazz muziek. Nol van Wezel woonde ook in de Rivierenbuurt, in de Volkerakstraat; hij zong niet alleen, maar verzorgde met zijn spel op de viersnarige tenor-gitaar ook de begeleiding. Johnny & Jones traden op voor de VARA-radio. Eind 1938 zetten ze hun grootste succes op de plaat, ‘Meneer Dinges weet niet wat swing is’, gezongen met een quasi-Amerikaans accent. Bijna even bekend was hun vlotte uitvoering van ‘Onder moeders paraplu’. Johnny & Jones waren Joden; ze hebben de oorlog niet overleefd.

In de oorlog was er voor Johnny & Jones weinig emplooi in de paar theaters die de bezetter de Joden had toegestaan. Hun genre paste er niet. Door optredens in kleine kring probeerden Johnny & Jones toch met zingen aan de kost te komen. In 1943 werden ze met hun vrouwen naar het kamp Westerbork gedeporteerd. Daar maakten ze nieuwe liedjes: een Westerbork Serenade (‘tussen de barakken / kreeg ik het te pakken’) en een lied over het werk in de vliegtuigsloperij (‘wij slopen met muziek’).

Kamp Westerbork bestond al voor de oorlog. Het was in 1939 gebouwd als interneringskamp voor berooide Joodse vluchtelingen uit Duitsland, Oostenrijk en Polen. In 1942 maakte de bezetter er een doorgangskamp van. Meer dan 100.000 Joden hebben er korte of lange tijd doorgebracht voor ze per trein oostwaarts werden vervoerd, naar vernietigingskampen als Auschwitz-Birkenau en Sobibor.

Artiesten konden nog wel een uitstel van transport uit Westerbork krijgen; in het kamp werden muziekuitvoeringen en cabaretvoorstellingen gegeven. Maar in september 1944, bij de nadering van de geallieerde troepen, moesten ook de artiesten op transport. Nol van Wezel en Max Kannewasser werden naar Theresienstadt en vervolgens naar Auschwitz gevoerd. In Bergen-Belsen tenslotte zijn ze uitgeput en ziek op de straat voor hun bank gestorven, 28 en 26 oud.

Route naar locatie 3

Je gaat rechtsaf. Links zie je de gebogen gevellijn van de Lekstraat. Je passeert Lekstraat 130. Hier woonde Max Kannewasser.

---  

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Advertentie in Het Joodse Weekblad van 4 juli 1941

---

Transcript 'De Hebreeuwse Boek- en Ritualiënhandel van E.H. Onderwijzer'

De Hebreeuwse Boek- en Ritualiënhandel van E.H. Onderwijzer bevond zich van 1939 tot 1942 op dit adres. Na het begin van de deportatie van de Joodse bevolking in 1942 werd de boekhandel een voorlichtingsbureau van de Joodse Raad. De nazi-autoriteiten hadden de Joodse Raad in februari 1941 ingesteld; met zulke raden was in het bezette Polen al ervaring opgedaan. Het was een bestuur van Joodse notabelen. In februari 1941 lieten de nazi-autoriteiten borden met ‘Joodse wijk’, ‘Joodse straat’ en dergelijke rond de Jodenhoek plaatsen, maar men zag er toch van af om alle Joden in die ene wijk samen te brengen. Joden mochten wonen in de Jodenhoek, in de Transvaalbuurt in Oost, in het deel van Zuid rond de Beethovenstraat en in de Rivierenbuurt.

De Joodse Raad werd snel een grote organisatie met veel afdelingen, loketten en bureaus. Het bureau aan de Lekstraat was een van de adressen waar mensen die wisten dat ze zouden ‘vertrekken’ (term van de Joodse Raad) inlichtingen konden vragen. Achterblijvers mochten hun familieleden en vrienden in doorgangskampen – Westerbork en Vught – pakketjes en brieven sturen. De brieven moesten in het Duits geschreven zijn. Ook voor de vertaling van zo’n brief kon men bij het bureau terecht.

De Joodse Raad gaf een blad uit, Het Joodse Weekblad. Het eerste nummer verscheen op 11 april 1941, het laatste op 24 september 1943 – de lezerskring was toen gedecimeerd en het blad telde nog maar twee pagina’s. Aanvankelijk bevatte het blad artikelen over grote Joodse figuren, Joodse cultuur en het pioniersleven in Palestina. Verder aankondigingen van cursussen, tips voor de huisvrouw, aanbiedingen van winkeliers en talloze privé-advertenties (overlijdensberichten, contactadvertenties, enzovoort). Het Joodse Amsterdam van de jaren 1941 en 1942 (tot 1 juli) kende tegen alle verdrukking in een rijk muziek- en amusementsleven; ook dit vond, in aankondigingen en recensies, zijn weerspiegeling in het weekblad. Op de eerste pagina stonden de nieuwste anti-Joodse maatregelen, bevelen en bedreigingen afgedrukt. Deze gingen gepaard met vermaningen van de Joodse Raad: ‘De verkeerde daad van de enkeling kan de hele gemeenschap treffen’.

Route naar locatie 2

Je steekt de Lekstraat over. Op nummer 150, was ooit gevestigd De Hebreeuwse Boek- en Ritualiënhandel van E.H. Onderwijzer.

---

Stem: Job Cohen
Productie: Freek Schröder
Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam (ca. 1937)

---

Transcript 'De Synagoge'

Het Verzetsmuseum was tot 1998 gevestigd in deze synagoge in de Lekstraat. Sinds 1999 zit het museum in Gebouw Plancius aan de Plantage Kerklaan, tegenover de ingang van dierentuin Artis. In de collectie van het museum bevindt zich één document dat de geschiedenis van de synagoge direct verbindt met de geschiedenis van de Jodenvervolging. Het is een lijstje van verkoopadressen van de gele Jodenster gedateerd op 29 april 1942. In Zuid kon men daarvoor terecht bij de synagoge. De ster moest uitdrukkelijk zichtbaar op de kleding worden gedragen. Sommige niet-Joden spelden, uit woede over deze vernederende maatregel en uit solidariteit met hun medeburgers, ook een gele ster op. De oude Jodenbuurt werd schertsend Hollywood genoemd - dit grapje was eerder al in Warschau bedacht, toen daar de gele ster werd ingevoerd. De Rivierenbuurt, vertelt Miep Gies in haar boek Herinneringen aan Anne Frank, heette even de Melkweg.

In het Verzetsmuseum is ook een papieren ster te zien met het opschrift ‘Jood en niet-Jood één in strijd!’ Deze papieren ster werd in een oplage van 300.000 strooibiljetjes verspreid door de groep rond het revolutionair-socialistische verzetsblad De Vonk, op 1 mei 1942. Een deel van de oplage liet men van het dak van De Bijenkorf neerdwarrelen op de Dam en het Damrak. De Duitse politie beëindigde deze demonstraties met harde hand. Uitingen van solidariteit en medegevoel met de Joden waren ten strengste verboden. Sinds de jaren twintig waren veel Amsterdamse Joden verhuisd naar Zuid. Lang niet alle nieuwkomers waren trouwe gelovigen. Toch bestond er volgens de Nederlands-Israëlitische gemeente in Zuid behoefte aan een buurtsynagoge van flinke afmetingen; mede door de komst, sinds 1933, van Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Vluchtelingen die een deel van hun bezit hadden weten te redden, konden in Zuid gemakkelijk woonruimte vinden. Als gevolg van de grote crisis stonden huizen met relatief hoge huren vaak leeg. Voor het ontwerp van de nieuwe synagoge werd onder Joodse architecten een prijsvraag uitgeschreven. De inzending van de jonge architect Abraham Elzas kreeg de voorkeur; het viel op door strakke, doelmatige vormen. Het was een staaltje van functionalistische ‘nieuwe zakelijkheid’. Liefhebbers van de Amsterdamse School, die gruwden ervan. De synagoge werd op 30 november 1937 ingewijd. Een verslag van de inwijding meldde: ‘Van het nieuwe bedehuis wapperde de Nederlandse driekleur en ook vele omwonenden hadden op deze wijze van hun medeleven met het voor de Joodse gemeente feestelijke gebeuren getuigd’. De synagoge bleef in gebruik tot de laatste Joden werden weggevoerd, in september 1943. Vervolgens diende het gebouw nog als opslagplaats van meubels, afkomstig uit de inboedel van weggehaalde Joden. Na de oorlog gingen overlevenden van de massamoord opnieuw naar de sjoel in de Lekstraat. Veel plaatsen bleven leeg en in de loop der jaren daalde het aantal bezoekers. Rond 1978 begon de Joodse gemeente om te zien naar een nieuwe bestemming voor het gebouw. Gesloopt werd het niet, omdat het bijzonder en zelfs monumentaal is. In 1985 kon het Verzetsmuseum er zijn intrek nemen. Toen het museum in 1999 verhuisde naar Gebouw Plancius nam een veilinghuis intrek in een deel van de synagoge. In het andere deel van het gebouw worden nog altijd sjoeldiensten gehouden. In 2005 is het gebouw, dat een Rijksmonument is, gerestaureerd. Het deel dat wordt gebruikt voor de sjoeldiensten is in oorspronkelijke staat hersteld.